Azîz Mahmûd Hüdâyî'nin Tecelliyât isimli Arapça eserinin, onun halifelerinden Aksaraylı Hasan Rızâyî tarafından nazmen yapılan şerhi. Tasavvuf literatüründe "tecellî" kelimesinin iki anlamı bulunmaktadır. Birincisi “Allah’ın farklı yollarla varlığını göstermesi ve izhâr etmesi”; ikincisi ise “sûfînin kalbine gaybdan bazı bilgilerin gelmesi” anlamındadır. Azîz Mahmûd Hüdâyî'nin Tecelliyât isimli eseri, ikinci anlamdaki tecellîleri konu edinmekte olup eserde Hüdâyî'nin 1011-1018 (1602-1609) yılları arasında, çoğunlukla uyanık halde iken bir kendinden geçme esnâsında yaşadığı ruhî tecrübeleri kaydetmiştir. Bu deneyimler: gâibden ses duyma, bazı şeyler görme şeklinde gerçekleşebilmektedir (Tosun 2005: 223). Hüdâyî'nin bu eseri, onun halifelerinden Şeyh Mehmed Muizzüddîn (ö. 1033/1623’ten sonra) tarafından Türkçeye tercüme edildiği gibi Abdülganî Nâblusî (ö. 1143/1731) tarafından da Leme‘âtü’l-berki’n-necdî Şerhu Tecelliyâtı Mahmud Efendi ismi ile şerh edilmiştir (Tosun 2005: 225; şerh için bk. Mekki 2019). 

Hüdâyî'nin Tecelliyât'ı, onun sadık muhiblerinden olup velut bir şair/nazım ve müellif olan Aksaraylı Hasan Rızâyî tarafından Türkçe ve manzum olarak şerh edilmiştir. Burada şerhten maksat, kaynak metnin açımlanarak ve genişletilerek tercüme edilmesidir. Eserin tespit edilen iki nüshasından birincisi, Rızâyî'nin eserlerini bir araya getiren bir mecmua olan Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi 3347 numarada bulunan mecmuadır (Yazar 2011: 806). Hasan Cankurt eserin bir diğer nüshasının da İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi'nde 62 numarada kayıtlı olduğu bilgisini vermektedirler (2015: 106).

Hacı Mahmud Efendi 3347 numaradaki nüshasına göre (Bu nüshanın ayrıntılı bir tavsifi ve içerik dökümü için bk. Cankurt 2015: 86-112) eserin asıl kısmı 46a'da başlamaktadır. Ancak eserin öncesinde Rızâyî'nin manzum olarak şerhine dair bazı bilgiler verdiği görülmektedir. Hüdâyî'nin Risâletü'l-Cem' ve't-Tefrîk isimli eserini yazdıktan sonra 43a'da "Münâcâtü'l-Fakîr" başlıklı bir bölüm ile kendisinden söz edip şeyhinin eserini yazdığını ifade eden Rızâyî, bu bölümün sonlarına doğru devrin padişahı Sultan Mehmed b. İbrâhîm b. Ahmed’in övgüsüne yer verir. 45b'nin başından itibaren "Yine başlayalum asl-ı usûle / Müyesser ola tevhîd işbu kula" beyti ile yeni bir esere geçtiğini haber veren Rızâyî, Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin Tecelliyât adlı eserinde olan sözlerini tercüme ve şerh ettiğini (Azîzün yazalum hep sözlerini / Tecellîde olan rümûzlarını) ifade ettiği 13 beyitlik bir bölüme yer verir. Ardından da yıl ve gününü vererek Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin her bir tecellisini önce Arapça olarak kaydeder, ardından da bunu genişletip açımlayarak Türkçeye tercüme eder. Eser bu nüshada 70a'da sona ermektedir.

Her bir tecellîyi mesnevi nazım biçimi ve aruzun mefâ'îlün mefâ'îlün fe'ûlün kalıbı ile tercüme ve şerh eden Rızâyî, İbrahim Hakkı Konyalı Kütüphanesi'ndeki nüshada verdiği bilgiye göre eserini 1645 (Nisan-Mayıs) (Rebiülevvel ayında 1055’te) yılında tamamlayarak, 1650 (Şubat-Mart)’de [H. 1060 (Safer)] yazdığını (tebyiz ettiğini) dile getirmekte ve Aksaray livâsının Koçhisar kasabasında Hüdâyî’nin halifelerinden Müstedâm Efendi’ye sunduğunu belirtmektedir (Cankurt 2015: 107).

Cankurt'a göre; eserde Aziz Mahmud Hüdâyî’ye elli iki tecellî nazmen şerh edilmiştir. Tecellîlerin ilki, 11 Temmuz 1601 Çarşamba (H. 1010-Muharrem ayının 10. günü) gününde, sonuncusu, 27 Aralık 1623 Çarşamba (H. 1033 Rebiülevvel ayının 5’i) günü gerçekleşmiştir (2015: 108-111).

Her bir tecellinin genellikle 5-6 beyitle tercüme ve şerh edildiği eserde sade ve anlaşılır bir dil ve üsluba başvurulmuştur. 

Müellifin biyografisi için bk. "Rızâî, Hasan Rızâî-i Aksarayî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü.  http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rizai-hasan-rizaii-aksarayi