Ziya Paşa’nın Moliére’in Tartuffe adlı komedisinden tercüme ettiği manzum tiyatro eseri. Moliére, Tartuffe’ün üç perdelik ilk versiyonunu 1664’te XIV. Louis’nin önünde sahnelemiştir. Oyun konusu dolayısıyla tartışmalara sebep olmuş; kilisenin tepkisi üzerine yasaklanmıştır. Moliére’in beş perdeye tamamlayıp bazı düzenlemeler yaptığı eser yeniden 1869’da sahne izni almıştır.

Ziya Paşa, eseri Adana valisiyken sahnelenmek üzere tercüme etmiştir. Tartuffe, klasik kurallar gereği vezinli ve kafiyeli manzum bir eserdir; Ziya Paşa da eseri kafiyesiz fakat duraksız 10’lu hece vezniyle çevirmiştir. Ahmed Vefik Paşa’nın yolundan giderek Ziya Paşa da Adana’da tiyatro binası inşa ettirmiş, İstanbul’dan tiyatro topluluğu getirtmiş, kendisi de Fransızcadan içlerinde Tartuffe’ün de olduğu bazı piyesler tercüme etmiş; devlet memurlarının tiyatro temsillerini izlemelerini zorunlu kılmıştır.

Ziya Paşa’nın çeviride kullandığı dil, diğer telif eserlerine göre oldukça sadedir. Riyânın Encâmı’ndan söz eden kaynaklar da çevirinin dil bakımından başarısını belirtmişlerdir. Tiyatro sanatıyla tanışıklığı çok sınırlı olan bir seyirci kitlesinin karşısında temsil edilmek üzere çevrildiğinden ve esasen Moliére’in kendisinin de klasik kurallar çerçevesinde sanatlı bir söylemden kaçınmış olmasından dolayı çeviride 19. yüzyıl günlük konuşma dili başarıyla yansıtılmıştır.

Tartuffe, saf dindarların inançlarını sömüren sahte sofuların iki yüzlülüğünü teşhir eden bir komedidir. Orgon, zengin ve dindar bir adamdır. Kilisede tanıdığı, abartılı ibadetlerinden, sofuluğundan etkilendiği Tartuffe’ü evine almış; adeta onun kölesi olmuştur. Oğlu Damis, kızı Mariana, eşi Elmire, kayınbiraderi Cleante Orgon’un Taruffe’e aşırı değer vermesine karşı çıksalar da bir şey yapamazlar. Orgon söz verdiği halde kızını âşığı Valere ile evlendirmekten vazgeçer ve Tartuffe’e verme kararı alır. Oyunda akılcı düşünceyi temsil eden Cleante’in uyarılarını da dikkate almayan Orgon evini, bütün varlığını Tartuffe’e bağışlar. Tartuffe ise, yalnız kaldıkları bir zamanda Orgon’un karısı Elmire’e sarkıntılığa kalkışır. Orgon, başlangıçta karısına inanmaz ancak Elmire’in isteğiyle bir masanın altına saklanır ve tapındığı adamın gerçek yüzüyle karşı karşıya gelir. Tartuffe, her şeyine yasal olarak sahip olduğunu düşündüğü için, mahkeme yoluyla Orgon’un varlıklarına el koymak ister. Bütün mal varlığını yitirme tehlikesi ile karşı karşıya kalan Orgon ve ailesinin imdadına kralın dikkati yetişir ve Tartuffe’ün sahtekârlığını fark edip aileyi kurtarır. Tartuffe de tutuklanıp hapse gönderilir.

Ziya Paşa’nın çevirisi oyunun bu ana çizgine uyar. İlk perdede çevrilmeyen sahneler de esasen oyunda aile üyelerinin Tartuffe hakkındaki fikirlerini içerdiği için ana akışı bozmazlar.

Tercüme, ilk olarak Ziya Paşa’nın ölümünden sonra 1298/1881 tarihinde Riyânın Encâmı adıyla Vakit Matbaası’nda basılmıştır. Kapakta kitap adının altında dışında “Beş perdeyi şâmil manzum tiyatro” ibaresi yer alır; onun altında da yazar ve çevirmen adları yazılıdır. 125 sayfadan ibaret olan bu baskı, edebiyat çevrelerince noksanları dolayısıyla beğenilmemiştir. Çevirinin ikinci baskısı 1304/1887 tarihinde Tartüf yâhûd Riyânın Encâmı adıyla Matbaa-i Ebüzziya’da yapılmıştır. 180 sayfadan ibaret olan ikinci baskıda, ilk baskıya göre bazı ufak tefek değişiklikler vardır ancak esas olarak ilk baskıdaki büyük noksanlar bunda da bulunmaktadır. Her iki baskıda da Moliére’in eserinin ilk perdesinden ilk dört sahne çeviride yoktur, Çeviri beşinci sahnenin başındaki dört diyalogu da içermez. Moliére’in eserindeki ilk 594 dize Ziya Paşa’nın çevirisinde eksiktir. Bu eksiklik yayıncıların özensizliğinden kaynaklanmıyor olmalıdır. Ölümünden sonra varisleri Ziya Paşa’nın eserlerine gereken önemi vermemiş, yayımlanmamış bazı eserlerini yayınevlerine satmışlardır. Yayıncılar, büyük olasılıkla ellerinde mevcut bulunan nüsha üzerinden söz konusu baskıları yapmışlardır. Ebüzziya Tevfik’in kontrolünde yapılan ikinci baskıda da söz konusu eksikliklerin bulunması, varislerden elde edilen nüshanın olduğu gibi yayımlandığı düşüncesini kuvvetlendirir. İlk dört sahnenin çeviride yer almamasının Ziya Paşa’nın tasarrufu olduğu da düşünülebilir. Çeviride kişi kadrosunun tanıtımında da iki yanlışlık dikkat çeker. Cleante, orijinal metinde Orgon’un kayınbiraderidir, çeviride ise “Kılyent” “Orgon’un sıddîki”; “Dorin” ise hizmetçi olduğu halde çeviride Orgon’un diğer kızı olarak tanıtılmıştır. Ziya Paşa’nın çevirisinin yeni harflerle baskısı yoktur.

İhsan Sungu, hemen hemen aynı dönemde Ahmed Vefik Paşa’nın da Tartuffe çevirisinin yayımlandığından yola çıkarak iki çeviriyi karşılaştırmış; her iki çeviride dikkat çekici ölçüde benzerlikler olduğunu örnek göstermek suretiyle ortaya koymuştur. Sungu, Ahmed Vefik Paşa’nın Tartüf çevirisinin, daha sonra yayımlandığı halde, daha eski olduğunu, Ziya Paşa’nın bu metinde bazı değişiklikler yapmak suretiyle Riyânın Encâmı’nı oluşturduğunu ileri sürmüştür. Bu iddia kanıta muhtaçtır.

Ziya Paşa’nın biyografisi için bk. “Ziya Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziya-pasa