XVII. yüzyılda yaşamış hem bir sûfî hem de şair olarak tanınan, tasavvufî konularda kaleme aldığı eserleriyle Türk Tasavvuf Edebiyatı’nın önemli şahsiyetlerinden biri olarak bilinen, Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi yoluyla Bayrâmî-Melâmîliğe, Muslihuddin Mustafa Efendi yoluyla ise Halvetiyye’ye intisâp etmiş, döneminin dinî, tasavvufî ve sosyal ortamına ışık tutacak önemli bilgiler edinmemizi sağlayan Sun’ullah Gaybî’nin insan-ı kâmil eksenli ele aldığı eseri.

Sözlükte “bir nesneye yönelmek”anlamına gelen teveccüh, tasavvuf terimi olarak “mürşidin mürîdini olgunlaştırmak maksadıyla ona nazar etmesi” (Öngören 2010: 39/51) anlamındadır. Sûfîler tarafından mürşidin mürîdine bakarak ona tesir edip eğiteceği, onun ruhunu olgunlaştırıp, kalbini feyz ile dolduracağı düşünülmekte ve mürşidin nazarının eğitici ve olgunlaştırıcı etkisine vurgu yapılmaktadır (Uludağ 2002: 272).

Eserde Sunʻullah Gaybî, teveccüh kavramını ayrıntılı bir şekilde ele alarak konu hakkında bazı açıklamalar yapmaktadır. Asıl teveccühün insan-ı kâmile yapılması gerekliliği üzerinde durarak, öncelikle insanın teveccühe hazır hale gelme sürecinden bahsetmiş, mücâhede, nefs tezkiyesi ve kalb tasfiyesini zorunlu görmüştür. Şaire göre insan, Allah’a ancak zikir, vird ve ibadet erbâbı olan salih kişilerin gayretiyle ulaşabilir (Gaybî 1660: 42b). Hâl böyle iken hakîkat erbâbı ve vahdet ashâbı olan kimseler Allah’ın zâtına nefs tezkiyesi ve kalb tasfiyesiyle ulaşabilir. Nefs tezkiyesi ve kalb tasfiyesi ise ancak kalbin kesretten tamamen temizlenip, kalbe gelen manevi şeylerden temizlenmekle gerçekleştirilebilir. Böylece bu temizlenmiş olan nefis ve kalble yapılan teveccüh sonucunda Hakk’a vasıl olunabilir (Çakmaktaş 2017: 928). Müellif kalbin temizlenmesi konusunu ayet ve hadis-i şerif örnekleriyle aktarmıştır. Eserde kaynak verdiği tek eser olan İslam düşünürü Gazzâlî’nin Kimya-yı Sa’âdet adlı eserini önemli bir referans olarak vermektedir. Sunʻullah Gaybî, kalbi mâsivâdan temizlemek ve aşk ateşiyle aydınlatmak Allah’a ulaşmadaki yegâne kaidelerden biri olduğuna da vurgu yapmıştır. Kalbin güzel ahlakla süslenmediği zaman Allah’ın tecellilerini asla gözlemleyemeyeceğini belirtmiştir. Ayrıca doğru yolu bulmak için de temiz bir kalbe sahip olmanın üzerinde durmuştur (Gaybî 1660: 44a).

Eserdeki en temel düşüncelerden biri olan İnsan-ı kamildir. Bunlar, erbâb-ı muhabbet”, ve “sırrı vahdete muttali’ olan ashab-ı vahdet konularını ele almıştır (Kemikli 2000: 72). Sunʻullah Gaybî, müntesibi bulunduğu Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi’nin teveccühe dair görüşlerini aktardığı bir manzûmesini de eserinde vermiştir. Olanlar Şeyhi İbrahim Efendi bu manzumesinde insân-ı kâmile teveccühte bulunmayı tavsiye etmekte, onun huzurunda huzûr-ı kalb ile fânî varlığı mahv etmenin gerekliliğinden söz etmektedir (Çakmaktaş 2017: 929).

Sunʻullah Gaybî bu risâleyi dervişlerden bazılarının kendisinden sırât-ı müstakîme götüren muhabbet ehlinin ve vahdet sırrına erişmiş olan ehl-i vahdetin teveccüh ve murâkabe konusundaki görüşlerini açıklamasını istemeleri üzerine kaleme aldığını belirtmektedir (Gaybî 1660: 42b). Risâlenin sonunda eserin 1071/1660 tarihinde Karacaşehir Kasabası’nda yazıldığı da kaydedilmiştir. Araştırmalar sonucunda şimdiye kadar eserin ikisi müellif hattı olmak üzere dokuz nüshasına ulaşılmıştır. Müellif hattı olan nüshalardan birisi İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı Yazmaları bölümünde 292 numarada kayıtlıdır. Beş varaktan oluşan ve sülüs yazıyla yazılmış olan bu nüshanın her sayfasında 19 satır bulunmaktadır. Risâlenin bulunduğu cilt içerisinde Sunʻullah Gaybî’nin Sohbetnâme isimli eseri de bulunmaktadır. Eserin diğer müellif hattı nüshası ise, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Bölümü’nde 3137 numarada kayıtlıdır. Her satırında 19 satırın bulunduğu bu nüsha beş varaktan oluşmaktadır. Taʻlîk yazıyla yazılan risâlenin bulunduğu cilt içerisinde Sunʻullah Gaybî’nin Sohbetnâme isimli eseri de bulunmaktadır (Çakmaktaş: 2017: 927). Eserin diğer nüshaları da Atatürk kitaplığı, Süleymaniye kütüphanesi ve Millet kütüphanesindedir.

Sun’ullah Gaybî’nin biyografisi için bk. “Sun'ullah Gaybî, Kütahyalı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sunullah-gaybi-kutahyali