93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında ve sonrasında Rumeli’nde yaşayan Müslümanların yaşadığı zulmü ve zaruri göçü merkeze alan hatırat türünde yazılmış mensur eser. Eser, yaşanan elim hadiselerin şahitlerinden biri olan Zağra Müftüsü Karinabadlı Hüseyin Râcî Efendi tarafından savaşın sürdüğü günlerde kaleme alınmıştır. Bu yönüyle Târîhçe-i Vak'a-i Zağra birinci ağızdan aktarılan tanıklıklarla tarihi bir vesika olarak okunmaya da müsaittir. Târîhçe-i Vak'a-i Zağra, 1897 yılında kaleme alındıktan sonra eserin müellifi Hüseyin Râcî Efendi tarafından 1897 yılında gözden geçirilmiş ve yayına hazırlanmıştır. Fakat eserin nihai neşri Hüseyin Raci Efendi’nin oğlu Necmi Raci tarafından 1910 yılında İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Böylece 1877 yılında kaleme alınmış olan eser Hüseyin Râcî Efendi’nin sağlığında yayımlanmamış, vefatından sonra neşredilmiştir. Buna karşın Hüseyin Râcî Efendi’nin devrin devlet adamları ve ileri gelenleri tarafından tanınıp sevilmesi, Tarihçe’nin değerinin edipler arasından bilinmesiyle kitabın daha yayımlanmadan istinsah suretiyle yayılıp okunduğu bilinmektedir (Düzdağ, 2018). Eserin başında Hüseyin Râcî Efendi’ye ait olan “Aziz-i kavm idik…” şeklinde başlayan meşhur kıt’a yer almaktadır. Eser, üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm "Târîhçe-i Vak'a-i Zağra", ikinci bölüm "Hercümerc-i Kıt’a-i Rumeli", üçüncü bölüm ise "Hicretname" başlığını taşımaktadır. Eserin aslını ve büyük bir bölümünü "Tarihçe" teşkil etmektedir. İlk bölüm olan "Tarihçe" yüz seksen beş sayfadır ve yazarın Zağra çevresinde tanık olduğu olayları, Rusların bölgeyi işgalini, savaş hazırlıklarını, yaşanan Rus ve Bulgar mezalimlerini anlatmaktadır. İlk bölümün sonunda savaşta niçin başarısız olunduğuna dair kısa bir “Son Söz” bulunmaktadır. İkinci bölüm olan "Hercümerc-i Kıt’a-i Rumeli" ise kırk iki sayfadır ve söz konusu bölümde askerî harekâtların detayları ve askerî harekâta dair tenkitler yer almaktadır. Bu bölümde 93 Harbi’nde yaşanan başarısızlığa dair mütalaalar söz konusudur. Bunlara ek olarak ilk bölümde olduğu gibi yaşanan zulümlerden ve hicretten de bahseder. Bu bölümün içerisinde “Rusların Şıpka’dan Tecavüzü” başlıklı kısa bir bölüm de yer almaktadır. Üçüncü bölüm olan Hicret-name, 364 beyitlik bir manzumeden oluşmaktadır. Diğer iki bölüm mensur şekilde yazılmasına karşın bu bölüm manzum şekilde kaleme alınmıştır. Manzumede şairane kaygıların ötesinde sade bir dil tercih edilmiştir. Söz konusu bölümde 1877’de yaşanan ilk göç ve 1878’de gerçekleşen ikinci göçle beraber yaşanan facialar, çetin geçen kış şartlarında evlerini terk etmek zorunda kalan muhacirlerin durumu; hastalıklar, kıtlıklar anlatılmaktadır. "Hicret-name" başlığını taşıyan son bölüm eserin esasını oluşturan Târîhçe-i Vak'a-i Zağra’yı tamamlayıp toparlayacak şekilde kitaba eklenmiştir. Eseri 1910 yılında ilk kez yayımlayan Hüseyin Râcî Efendi’nin oğlu Necmi Raci, yayımladığı Târîhçe-i Vak'a-i Zağra’nın başına “İfade-i Mahsusa” başlıklı bir önsöz yazmıştır. Bu önsözünde müstakil olarak yayımlayacağı “Neler Çektik?” başlıklı risalesinden de söz etmiştir. Bu risalesini Meşrutiyet’in ilanından sonra 1910 yılında Topçu Mümtaz Binbaşılarından Necmi Raci namıyla “Neler Çektik? 1293 Osmanlı-Rus Seferi Fecayi’i Hatıratımdan” başlığıyla İstanbul’da neşretmiştir. Bu risaleden önsözde bahsederek Târîhçe-i Vak'a-i Zağra’nın bir parçası haline getirmiştir. Târîhçe-i Vak'a-i Zağra, Türk edebiyatının ileri gelen şahsiyetleri üstünde de derin tesirler bırakmıştır. Dergâh mecmuasının 5 Kasım 1921 tarihli sayısında “Balkanlara Seyahat” başlıklı yazı kaleme alan Yahya Kemal, “Bu kitap, Türklerin vatan edebiyatında en samimi, yüksek bir şaheserdir” diyerek Tarihçe’nin değerini ortaya koymuştur. Başka yazılarında da esere değinmeyi ihmal etmeyen Yahya Kemal dışında Recaizade Mahmut Ekrem, Mehmet Celal, Ali Canip Yöntem ve Arif Nihad Asya gibi önemli edebiyatçılar da eserin önemine atıf yapmışlardır. Hatta merhum şair Arif Nihad Asya Tarihçe’den mülhem olarak bir mersiye kaleme almıştır.

Eserin Latin harfleriyle beraber ilk neşri M. Ertuğrul Düzdağ tarafından 1975 yılında Tercüman Yayınları’ndan çıkan kitapla gerçekleşir. Ertuğrul Düzdağ’ın 2004 yılında hazırladığı baskı Zağra Müftüsünün Hatıraları: Târîhçe-i Vak'a-i Zağra başlığıyla yayımlanır. Söz konusu çalışma Türk edebiyatında ve toplumunda uyandırdığı tesirlerle, ek metinlerle ve yazarın oğlu Necmi Raci’nin "Neler Çektik?" risalesinin tam basımıyla beraber neşredilmiştir.

Müellifin biyografisi için bk. "Hüseyin Râcî Efendi". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/raci-huseyin-raci-efendi-karinabadli