Asker, devlet adamı, müverrih Mîrzâ Muhammed Haydar tarafından atalar tarihinin unutulmaması için 1541-1547 yıllarında Farsça yazılmış bir vakâyinâme.

Eserin müverrih tarafından daha sonra Çağataycaya tercüme edildiği yazma nüshalardaki bulgulardan anlaşılmaktadır (Togan 1937: 985-89).  Orta Asya toplumlarının bilinmeyen yönlerini ve Kazak halkının geçmişini (Kelimbetov, 2010: 322) anlatan eser, Moğolların İslam dinini kabulde önderliği bilinen Saidiye Hanedanının ikinci hanı Abdürreşîd’e ithaf edilmiştir (Duglat 2006: 163; Urunbayeva vd., 1999: 26; Iskakova 2019: 66). Eserin Abdürreşîd’e atfen Târîh-i Reşîdî adıyla anıldığını belirten Rieu (1879: 166), eserin böyle tanınmasının diğer muhtemel sebepleri için: “1. Tuğluk Timur’u Müslüman olmaya ikna eden Şeyh Erşedüddîn’in adından dolayı, 2. Hanın (İslam'ı seçmesi sebebiyle) kendi halkını “rüşd”e yani doğru yola yönlendirmesinden dolayı” demektedir. Fergana’da Moğol hükümdarı Said Han’a intisap ettiğinde Gurgân/ Köregan-Han Damadı (Esin, 1973: 173) unvanını (Barthold 1987: 388) alan yazarın asıl adı Muhammed Haydar’dır. Kendisi Mîrzâ Haydar (Duglat 2006: 319) adıyla meşhurdur. “Babası Muhammed Hüseyin Köregen”dir (Konukçu 1998: 30). Annesi Hub Nigar Hanım (Tamir  2019: 11) tarafından Bâbür’ün akrabasıdır.

Moğol hanlarının dünya tarihindeki yerini; Moğolların İslam’dan sonraki sürecini anlatan eser, defter denilen kısımlardan oluşur. “1. Kısım. Tuğluk Timur’un hükümranlığının başlangıcından (748/1347-1348) hâli hazırda hâkim olan Abdürreşîd zamanına” kadar olan Çağatay hanedanlığı tarihinden söz eder. Müverrihin “gerçek tarih” dediği, tanık olmadığı olayları derlediği yerdir; 951/1544-953/1547 yıllarında yazılmıştır. Geçmişi yazmak cesaret isteyen bir uğraştır; bunun için “kâfi yetenek ve beceri”yi (Duglat 2006: 320) kendinde bulamayan yazar ikinci kısmı daha evvel yazmıştır. 2. Kısım. Yazarın kendisi ve Özbeklerin, Çağatayların, diğerlerinin sultan ve hakanları hakkında gördükleri, bildikleri her şeyle ilgili anlatımlardır (Duglat 2006: 163-164). 948-950/1541-1544 yıllarında yazılmıştır. Burası “doğumla başlar”; 2 Ağustos 1541’de ikinci Keşmir istilası hakkındaki bir bahisle sona erer” (2006: 37-38).

Togan, Târîh-i Reşîdî’de yarım kalan sürecin Mîrzâ Şah Mahmûd Çuras’ın Farsça yazdığı Târîh-i Şâh Mahmûd Çuras adlı eserde devam ettiğini belirtir (1985: 223). Edebî temayüller gereği Fars dili ve ağdalı bir üslupla yazılan eserde beyan tekidi sebebiyle bazen beyitlere bazen Kur’an’dan iktibaslara yer verilmiş; “Ülkelerinin yıllıklarını yazan Mâverâünnehir, Horasan ve Irak’ın bilge kişileri” sayılan müverrih ve âlimlerin yazdığı meşhur kaynaklardan alıntılar yapılmıştır. Bunlar “…Mevlânâ Şerâfeddîn Ali Yezdî’nin Zafernâme’si, Mevlânâ Abdürrezzak’ın Târîh-i Manzum’u ve Hoca Reşidüddin’in Mücmeü't-/Câmiü't-Tevârih”i (Duglat 2006: 320) gibi yadigârlardır. Mesela “Çingiz Han’dan Tuğlu Timur Han’a kadar Moğolların ve hakanların tarihini” anlatan Zafernâme kitabı Timur’un ölümünü takip eden bahisler için kullanılmıştır. Sefere çıkılan ülkelerin betimlemeleri, iklim ve coğrafî özelliklerin beyanı için seyyahların notlarına başvurulmuş; devrin saygın “ilham efendileri ve ifade üstatları”nı tanıtmak için tezkirelerden faydalanılmıştır. Bölge halkının âdet ve alışkanlıkları için şifahî kaynaklara gidilmiş; askerî bahislerin arasına edinilen bu bilgiler “sıkıştırılmıştır” (Taştekin 2010: 54). Örneğin Tibet’i ve yerel âdetleri tanıtmak için ahalinin imam dediği “Dunkana” ile tercüman vasıtasıyla görüşen yazar (Duglat 2006: 584-585) izlenimlerini olduğu gibi yazmıştır. Kaynakları sorgulayıcı bir tutumla tarayan müverrih tespitleri kendi dikkatleriyle kıyaslamış (Taştekin 2019: 306-307); gerekirse: “Burada bulunmamış, bilgisini mütecessis olmayan seyyahlardan derlemiştir, anlattıklarının eksik olmasının sebebi budur” (Duglat 2006: 600) örneğindeki gibi varsa kusuru açıkça belirtmiştir. Ancak yazar vaka derlemelerinde tarihsel sıralamaları ve bahisler arası neden-sonuç ilişkilerini önemsememiş; büyüklerin bilgisine başvurmayı “güvenilir Moğol kaynakları”ndan saymıştır (2006: 320). Taştekin, müverrihin kendi soy tarihini yazması cihetiyle bu tavrı gerçeği ihlalden uzak görmektedir (2010: 79). Yazdıklarını güvenilir kılmak maksadıyla abartıdan sakınan yazar, edebî anlamda zayıflığını itiraf etmekten kaçınmamıştır. “Yeni kuramların oluşumuna yaratıcı katkılar” (Brill 2019: 118) sağladığı düşünülen eser alışılmış tarihçilikten farklı yöntem ve tarzda yazılmasıyla bugün bile bitmeyen bir ilginin odağı konumundadır.

Târîh-i Reşîdî’nin Farsça-Türkçe yazma nüshaları birçok dünya kütüphanesinde kayıtlıdır. Katalog ve araştırmalar incelendiğinde nüsha sayısı zengin ve çeşitli olan eserin Farsça yazmalarının “otuzdan fazla” (Sultanov 1997: 17) olduğu söylenir. Farsça yazmaların bulunduğu merkezlerin başlıcaları: Britanya Müzesi; İran Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi; Özbekistan Taşkent Ebu Reyhan Biruni Şarkiyat Enstitüsü Kütüphanesi; Tacikistan Duşanbe Yazma Vesikalar Enstitüsü Kütüphanesi (Jemeney 2014: 22) gibi. Eserin Türkçe-Farsça diğer yazma nüshalarının Rusya-St. Petersburg Kütüphanesi ile Keşmir ve başka ülkelerin kütüphane ve müzelerinde mevcudiyeti bilinmektedir (2014: 22). Leningrad Müzesi’nde bulunan iki nüsha (Storey 1936: 274) ya da Lahore Panjab Üniversitesi, India Office, Hindistan-Kalküta gibi merkezlerdeki (Tamir 2019: 17) nüshalar, Cambridge’de bir şahsın (Prof. Cowell) özel mülkiyetindeki nüshalar, Britanya ve Yurtdışı İncil Cemiyeti’nde bulunan eksik Türkçe yazmalar (Karatay, 2006: 21-22) bunlardandır. Türkçe yazmalardan biri Kâşgar hâkimi Yunus Tecibek ibn İskenderbek ibn Emin Hace’nin emriyle gerçekleşmiş tercümedir. Muhammed Sadık Kâşgarî (1725-1849) tarafından çevrilmiş bu eserin tek nüshası Petersburg Rusya Bilimler Akademisi Doğu Yazmaları Enstitüsü’nde kayıtlıdır (Muginov 1962: 38-39; Jemeney 2014: 23). Çağataycaya yapılan bir çeviri Hâce Muhammed Şerîf’e aittir. Eser 1837-1838 yıllarını kapsar (Jalilov, Kawahara, Sawada, Shinmen ve Hori 2008: 3-4). Hindistan-Delhi Red Fort Müzesi’ndeki no. 40-190, varak sayısı 146 olan Türkçe çeviri eser Yarkend emîrinin isteği üzerine Muhammed Niyâz ibn ‘Abdulgafûr tarafından Farsçadan yapılmıştır. Müstensih Muhammed Muhtâr Yarkendî’dir. İstinsah tarihi (h. 1314-1320/ m. 1896-1902) kayıtlı olan eserin çeviri tarihi bulunamamıştır (Esin 1973: 174).

“Maverünnehir ve Kazak hanları tarihi için birinci sınıf kaynak” (Togan 1985: 223) kabul edilen vakâyinâmenin başka dünya dillerine yapılmış çevirileri vardır. Rusya’da kitaba ait birçok bölüm aynen neşredilmiştir (Barthold 1987: 388). Vakâyinâmenin Rusça dışında Kazakça, İngilizce çevirileri (Jemeney 2014: 24) vardır. Tamir eserle ilgili bildiri metninde (2014) ve tez çalışmasında (2019) yapılan çeviriler hakkında açıklamalarda bulunmuştur. İngilizce çeviriler arasında en bilineni E. Denison Ross tarafından yapılmış ve çeviri N. Elias tarafından neşredilmiştir (Barthold 1987: 388). Ross bu çalışmada müverrih tarafından Çağatay Türkçesiyle yazılmış nüshayı esas almıştır. Tanınmış bir başka İngilizce çeviri Thackston tarafından, Farsça nüshadan yapılmıştır. “Çağatay Hanlığı’nın topraklarında Doğu-Batı arasında gerçekleşen ayrılma sonrası Batı’nın hanları Çağatay hanları olarak tanınırken Doğu Moghulistan ve orada yaşayan halk Moğul ismiyle anılır” (1996: 8) diyen Thackston’un çevirisi Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Serisi içinde neşredilmiştir. Türkiye’deki önemli çalışmalardan biri Ross’a ait çalışmanın temel alındığı çeviridir; mütercimi Osman Karatay’dır (2006). Vakâyinâme üzerine  iki tez çalışması (Tamir 2019, Taştekin 2010) yapılmıştır.  Tamir’in tezi eserin Muhammed Sâdık Kâşgarî tarafından yapılmış çevirisi üzerinedir.

Yazarın biyografisi için ayrıca bk. “Mîrzâ Muhammed Haydar Köregan, Haydar Mîrzâ Duglat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mirza-muhammed-haydar-koregan-haydar