Na'îmâ’nın vak'anüvislik görevinde bulunduğu döneme ait vekâyînâmesidir. Meşhur isimleri Târîh-i Na'îmâ ve Na'îma Târîhi olarak geçmekte birlikte eserini Amca-zâde Hüseyin Paşa’nın (ö.1114/1702) emriyle yazmaya başladığı için Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfıkayn olarak isimlendirmiştir. (Aktepe 1991: 8-9; İpşirli 2007 XVI; İpşirli 2006: 316-318)

Eserin nüshaları incelendiğinde iki telif aşaması geçirdiği görülmüştür. İlki 982 (1574) ve Şârihülmenâr-zâde Ahmed’in kayıtlarının son bulduğu 1065 (1655) yıllarını kapsamaktadır ve Amca-zâde’ye sunulmuştur. İkinci telif aşamasında Damad Hasan Paşa, Na'îmâ’dan eseri devam ettirmesini istemiş o da yeniden tarihini tertip ederek 1000/1592 ve 1070/1660 yıllarını kapsayacak şekilde düzenlemiştir. Yazar ikinci telifine Hasan Paşa’nın başarılarını öven bir kısım eklemiştir. Na'îmâ Târîhi, olayları kronolojik olarak başlıklar hâlinde ele almıştır. Kişiler, kurumlar, yaşanan hadiseler, İstanbul hâricinde gelişen durumlar, tayinler ve aziller, ölümler, isyanlar, askerî meseleler, imparatorluğun uzak köşelerinden gelen haberler, merasimler vb. tahkiyevî bir üslupla anlatılmıştır. Müverrihin etkilendiği isimler olan Şârihülmenâr-zâde ve İbn Haldûn gibi nücûm ilmini bildiği ve bu ilme dayanarak çeşitli olayların sebeplerini ilm-i nücûma dayandırdığı kayıtlar mevcuttur. Tarihin girişinde başta İbn Haldûn olmak üzere Gelibolulu Âlî ve Kâtib Çelebi’nin tesirleri görülmektedir. Bu kısımda, modern bir deyişle, tarih felsefesi üzerinde durulmuş, tarih yazımının gerekliliğinden, faydasından ve bir tarihçide olması gereken ilkelerden bahsedilmiştir. Na'îmâ'nın Şârihülmenâr-zâde’nin notları dışındaki başlıca kaynakları arasında Kâtib Çelebi’nin Fezleke, Mizânü’l-Hak, Düstûru’l-‘Amel’i, Makrizî’nin Kitâbü’s-Sülûk’ı, Hasan Beyzâde Târîhî, Peçevî Târîhi, Topçular Kâtibi, Vecîhî, Kara Çelebi-zâde Abdülaziz Efendi, Tevkiî Abdi Paşa, İsa-zâde, Mehmed b. Mehmed’in Nühbetü’t-Tevârîh’i, Târîh-i Gılmanî, Tuğî Târîhi, Cevrî, Cenâbî, Âşık Çelebi, Kınalı-zâde’nin Ahlâk-ı Alâ’î’si gibi eserler ve isimler gelmektedir. Ayrıca sözlüklerden, çeşitli tarihlerden, mutavvelât olarak adlandırdığı çeşitli konulardaki kitaplardan faydalanmıştır. Nâbî Efendi’nin Siyer-i Nebî’si, Abdurrahman-ı Şîrâzî’nin Nasîhat’i, Ebü'n-Necib Sühreverdî’nin Nehcü’s-Sülûk’ı mütalaa ettiği kitaplar arasındadır. Müellif, Eflatun ve Aristo gibi filozoflardan da alıntılar yapmıştır. Dört halife, Ahmed Yesevî ve Bahâüddîn Nakşibendî’den vecizeler nakletmiştir. Na'îmâ, eserlerden sadece alıntılar yapmakla yetinmemiş, faydalandığı kaynaklardaki rivayetler arasında mukayeseler yapmıştır. Yazılı kaynakların yanında şifahî bilgiler aldığı isimlerin başında Ma’anoğlu Hüseyin Bey gelmektedir. Hem onu sık sık dinlemiş hem de mecmuasından faydalanmıştır. (Aktepe 1949: 35-52; Coşkun 2004: 77; İpşirli 2006: 316-318; İpşirli 2007: XVI-XXX; Kayalık Şahin 2020: 619-631)

Na'îmâ tarihinde, 15 hadis iktibası, 9’u tam olmak üzere 87 ayet iktibası yapmış, 51’i tarih manzumesi olan 220 manzumeye yer vermiştir. Şiir ve nesir ile meşgul olan 28 kişinin biyografisini yazmıştır. Bunların yanında özellikle Arapça olmak üzere Farsça ve Türkçe kelâm-ı kibâr ve atasözlerini kullanmıştır. Ahmed Refik, Asaf Halet Çelebi, Fuad Köprülü, Halide Edip Adıvar, İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Nihat Sami Banarlı, Vasfi Mahir Kocatürk gibi yazarlar onun hem tarihçiliğinden övgü ile bahsetmiş hem de tasvirlerini, tahkiyevî üslubunu, muhakeme yeteneğini, edebî kudretini, nükteli ve imalı ifadelerini, canlı tahlillerini övmüştür. (Kayalık Şahin 2020: 20-21; 619-631; İpşirli 2007: XXXI; Çelebi 2015: 20; Yılmaz 2013: 271)

Eseri; Simirnof, Kostantinidi Paşa, Ahmed Refik, Ali Canib, Asaf Halet Çelebi kısmî alıntılar yaparak neşretmiştir. Charles Fraser’in yaptığı kısmî çeviri Hammer tarafından tenkit edilmiştir. Zuhuri Danışman, anlaşılması güç kısımları atlayarak tarihin tamamını altı cilt halinde sadeleştirerek neşretmiştir (1967). Mehmet İpşirli eseri Latinize ederek yayınlamıştır (2007). Lewis V. Thomas, A Study of Naima’da yazarın hayatı, fikirleri ve eserini konu almış (1972), Zeki Arslantürk’ün çalışması (1997) Naîmâ’nın hayatı, eserleri, tarih felsefesi ve toplum yapısı, Osmanlı’nın çöküş sebebini konu almıştır. Ali Coşkun, Osmanlı’da Din Sosyolojisi adı altında Na'îmâ’nın eserini merkeze alarak incelemiştir (2004). Behçet Necatigil’in Târîh-i Naîmâ’dan esinlenerek hazırladığı radyo oyunları Na'îmâ adı altında yayınlanmıştır (2015). (Aktepe 1949: 35-52; Öztürk 2015: 157; İpşirli 2006: 316-318; İpşirli 2007: XV-XXIX)

Yazarın hayatı için bk. “Naîmâ, Mustafâ Naîmâ Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/naima-mustafa-naima-efendi