Kerküklü Resûl Hâvî’nin, Nazmî-zâde Murtazâ (ö. 1136/1723-24)’nın Gülşen-i Hulefâ (Kesik 2021) adlı eserine zeyil olan Irak tarihi. Târîh-i Devhatü’l-Vüzerâ ve Zeyl-i Gülşen-i Hulefâ; mukaddime, asıl bölüm ve hatimeden oluşmaktadır. Mukaddime, Hâvî’nin münacat türündeki bir manzumesi ile başlar. Yazar, bu bölümde yararlandığı kaynaklara değinir. Buna göre bilgilerine güvenilen kişilerin elinde bulunan yazılı malzemeler (daha çok valilerin sahip olduğu vesikalar), resmî kayıtların tutulduğu defterler, valilerin hizmetinde çalışan güvenilir kişilerden derlenen bilgiler, kendi gözlemlediği olaylar ve En-Nefhatü’l-Mekkiyye ve’r-Rıhletü’l-Mülkiyye, Hadîkatü’z-Zevrâ, Murâdü’l-Lebâb gibi Arapça eserler başlıca yararlanılan kaynaklardır. Ayrıca Nazmî-zâde’den övgüyle bahseder ve bölümü münacat türündeki bir şiir ile sonlandırır.

Asıl konunun işlendiği bölümde yüz yılı aşan bir zaman (1132/1720 - 1237/1822); tarihî, siyasi, sosyal ve edebî olayların ayrıntılı bir şekilde anlatımı söz konusudur. Yazar eserinde 1172/1759, 1173/1760, 1174/1761, 1179/1766, 1180/1767, 1181/1768, 1184/1771 ve 1185/1772 yıllarına ait olaylara değinmemiştir. Eser, genel bir Irak tarihi özelliği gösterse de özel olarak Bağdat ve Kerkük çevresinde gelişen olayları ve sonuçlarını toplu olarak anlatmaktadır. Bağdat’ta valilik yapan kimselerin atama ve görevden ayrılış tarihleri, vazifede kalma süreleri, zamanlarında meydana gelen olayları kronolojik olarak vermektedir. Eserde, ayrıca Osmanlı Devleti'nde, İran’da ve başka bazı ülkelerde gerçekleşen siyasi ve sosyal olaylara da değinilmektedir.

Devhatü’l-Vüzerâ’nın hatime bölümünde Hâvî, sürekli yer değiştirmeler ve savaşlar yüzünden eserini hazırlarken yeteri kadar vakit ayıramadığını, divan kâtipliği esnasında da rahat bırakılmadığını ve bulabildiği boş vakitlerde eserini iki cilt hâlinde tamamlayabildiğini belirtmektedir ancak eserin ikinci cildine dair kaynaklarda henüz bir bilgiye ulaşılamamıştır.

Hâvî, topladığı belge ve bilgileri tarih sırasına göre düzenleyip Bağdat Valisi Dâvûd Paşa’nın isteği üzerine Nazmî-zâde Murtazâ’nın Gülşen-i Hulefâ adlı eserine zeyl olarak kaleme almıştır. Irak’ta geçen tarihî olayları ele alan eser, edebiyat tarihi açısından da önemlidir. Başta kendisi olmak üzere, kardeşi Hıdır Sâkıb, Erbilli Abdullah Nâmî, Lutfullah İbn Velî Efendi, Mehmed Emin Fevzî ve Nakışlı Mustafa Muhib’e dair bilgiler ile Sâkıb, Nâmî ve Fevzî’nin ve kendi şiirlerinden örnekler verilmektedir.

Resûl Hâvî, Türkçe kaleme aldığı eserinde inşa sanatına dair hünerini sergilemiştir. Nesir üslûbu kuvvetli ve sağlamdır. Arapça ve Farsça kelimelerle örülü secili bir dil kullanmıştır. Cümleleri zincirleme tamlamalardan oluşup oldukça uzundur. Bu yönüyle de eser, sanatlı nesir örneğidir.

Devhatü’l-Vüzerâ, yazıldığı dönemden itibaren çok okunup örnek alınmış bir eserdir. Hâvî’nin çağdaşı olan Osman b. Sened’in Matâli’ü’s-Sü’ûd bitîyb-i Vâlî Dâvûd adlı Arapça eserindeki bilgilerin bir bölümü Devhatü’l-Vüzerâ’dan alınmadır. Günümüz Irak tarihçilerinden Abbas el-Azzâvî, Devhatü’l-Vüzerâ’da yer alan bilgileri Târîhü’l-Irak Beyne İhtilâleyn adı eserine dâhil etmiştir (Öbek ve Taşralı 2013: 147).

Târîh-i Devhatü’l-Vüzerâ ve Zeyl-i Gülşen-i Hulefâ, 1246/1830 yılında Bağdat’ta Darüsselâm Matbaasında Tiflisli Mehmed Bâkır vasıtasıyla basılmıştır. Eserin Bağdat Müze Kitaplığı, Yazmalar Bölümü, Nu. 1596, Bağdat El-Hikme Üniversitesi Kütüphanesi ve Milli Kütüphane EHT 1971 B 23 numarada kayıtlı nüshaları bulunmaktadır.

Şairin biyografisi ve eserlerinden örnekler için “Hâvî, Resûl Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/havi-resul-efendi