Recaizade Mahmut Ekrem’in kaleme aldığı eleştiri kitabı. İlk olarak 1886 yılında yayımlanmış olan Takdîr-i Elhân’ın asıl yazılış amacı, Menemenlizade Mehmet Tahir’in aynı yıl yayımlamış olduğu Elhân isimli şiir derlemesini değerlendirmektir. Ancak Ekrem, Mehmet Tahir’in eserini değerlendirirken edebiyata dair bazı fikirlerini kaleme almaktan da geri durmamış, bu kitabı kamuoyuyla paylaşmak istediği kimi düşüncelerini özgürce açıklamak için bir fırsat olarak görmüştür. Edebî görüşleriyle Elhân hakkındaki yorumlarını ortak bir zeminde ele almakla uğraşmamış, kitapta bu iki ayrı konuyu birbirlerinden alakasız şekilde yazmıştır (Hacımale 2022: 52).

Ekrem, eserde edebiyata dair görüşlerini dile getirmiştir. Batılı anlamda bir edebiyatın nasıl olması gerektiği hususunda bilgiler vermiş, yeni görüşler ortaya koymuştur. Yazar, sanat ve edebiyat arasındaki ilişkiyi geniş bir bağlamda ele almış; üslup, öznellik, vezin, kafiye gibi konular hakkında geleneksel anlayıştan farklı görüşler ortaya koymuştur.

Ekrem, eleştirinin Batılı bir anlayış ile yapılmasını ister. Bir yazarın eserini eleştirirken eserin bütünü üzerinde bir değerlendirme yapılmasının daha uygun olacağını “… sür’at-i intikâl, tabî’at-ı şâirâne, kudret-i kalemiyye, hüsn-i üslûb, teşhîs-i bedâyi’, dikkat-i temyîz, zerâfet-i efkâr rikkat-i hiss gibi vehbî ve kisbî mezeyât-ı âliyye-i câmi’ olanlara…” sözleriyle açıklar. Bununla beraber yapılan eleştirinin fesahat ve belagat ile konu güzelliği üzerinde toplanmasını savunur. Kurallar üzerine yapılmış eleştirileri pek geçerli bulmadığını “Bizim mu’âheze dediğimiz ve tenkidçilerin bu nâmı verdikleri şey bir eser-i edebî hakkında: Bu terkîb kâide-i nahviyyeye mugâyirdir-Burada sıfat mevsûf mutâbakatı gözedilmemiş- Vezinde sekte var- Bu kafiye uymamış- Bu kelime bu ma’nâda kullanılmaz, gibi ekserîside nâ-becâ olarak sathî birkaç gevezelik etmekten ve araya keç-fehmâne be âmiyâne ba’zı mülâhazalar karışdırmakdan ve ashâb-ı âsârı istihzâ yolunda temeshûrla beraber bunlardan liyâkat ve kifâyet cihetile istirkâb ettikleri kimselerin sâ’ika-i hasedle tasrîhan veya telmîhan şahıslarına dokunmakdan ibâret ise bunu her müteşâ’ir… her âciz muharrir yapabilir” şeklinde ifade eder. Yazar, bir eser üzerinde sıradan yapılmış eleştirileri gevezelik olarak nitelendirir. Eleştirinin şahsi bir mesele olarak algılanmasını yakışıksız bulur. Bu şekilde yapılan eleştirilerin herkesçe kolay şekilde yapılabileceğini belirtir (Parlatır 1995:259-260).

Eser, Muallim Naci ve Ekrem arasındaki eski-yeni çatışmasını yansıtması bakımından da kayda değerdir. Nitekim Ekrem, Naci’ye sataşır ve onun “Gark-ı nûr” redifli gazelini Mehmet Tahir’in önce tanzîr etmesini sonra ise üzerini çizmesini çok beğenir ve o şiiri, “cübbeli âstînli-kunduralı-lapçinli-müşekkel ve müheykel-mülebbes ve mükâhhal-nahnaha-sâz-ı galat-perdâz” olarak nitelendirir (Parlatır 1995: 274).

Eserde Arapça-Farsça terkipli ifadeler kullanılmakla beraber yer yer sade bir söyleyiş ön plandadır. Takdîr-Elhân, 1302/1886 yılında İstanbul Mahmut Bey matbaasında basılmıştır ve İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklarında İHS_0920/01, RD_535, Bel_Osm_K.01332, Bel_Osm_K.01303/04, Bel_Osm_K.04147, Bel_Osm_K.06000, SEL_Osm_00911/01 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır.

Şairin biyografisi için bk. “Recaizade Mahmut Ekrem”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahmut-ekrem-recaizade