Hoca Sadeddin Efendi’nin Osmanlı Devleti’nin tarihine ilişkin eseri. Hoca Tarihi olarak da bilinen eser, Osmanlı Devleti tarihini kuruluşundan I. Selim döneminin sonuna kadar anlatır. Sadeddin Efendi eserini II. Selim’in saltanatı döneminde yazmaya başlamıştır. Çeşitli sebeplerle eserini tamamlayamasa da üzerinde çalışmaya devam etmiştir. III. Murad’ın teşvikiyle eserini tamamlamış ve padişaha sunmuştur.

Yazar, Tâcü’t-Tevârîh’in girişinde Muslihüddin Lârî’nin Mir’atü’l-Envâr’ını tercüme ederken eserin son bölümünü oluşturan Osmanlı tarihinin çok eksik ve yanlışlarla dolu olduğunu görüp bir Osmanlı tarihi yazmaya karar verdiğini söylemiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti tarihi hakkında yazılan diğer eserlerin de eksiklerle dolu olduğunu, çoğunun Farsça yazıldığını, kronolojiye dikkat etmediklerini, önemli olayları atlayıp yanlış ve uydurma bilgiler verdiklerini ifade etmiştir. Yazarın rahatsız olduğu bir diğer husus da bu tarihlerin II. Bayezid (ö. 1512) devrine kadar gelip daha ileri tarihleri anlatmamalarıdır. Kendisi bu eksiklerden uzak, tam ve doğru bir tarih kitabı yazmak istemiştir (Parmaksızoğlu 1979: 18-19).

Hoca Sadeddin Efendi, kuruluştan I. Selim (ö. 1520) devrinin sonlarına kadar kaleme aldığı ve toplam 9 fasıldan oluşan tarihinde İdris-i Bitlisî’nin Heşt Bihişt’ini ve Neşrî’nin Târih-i Neşrî’sini ana kaynak olarak kullanmıştır (İpşirli 2020: 185). Bunların dışında Ali Yezdî’nin Zafer-nâme, Hâtifî’nin Timur-nâme adlı eserleriyle Âşıkpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman’ı, Kemâlpaşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman’ı gibi pek çok eserden de faydalanmıştır (İpşirli 2020: 185). Sadeddin Efendi bu kaynakları daha çok ilk 7 padişah dönemi için kullanmıştır. II. Bayezid ve I. Selim dönemlerinde kendi tecrübelerini ve özellikle Yavuz Sultan Selim dönemini anlatırken babası Hasan Can’ın tanıklığını esas almıştır (İpşirli 2020: 183).

Tâcü’t-Tevârîh’in sonunda ilk sekiz padişah döneminde yaşamış 264 ulema ve meşâyıhın hâl tercümelerine yer verilmiştir. Yazarın bu bölüm için kullandığı ana kaynak da Taşköprizade’nin Şakaiku’n-Nu’mâniyye’sidir (İpşirli 2020: 185).

Yazar eserinde Kanuni Sultan Süleyman (ö. 1566) dönemini de anlatmak istemiş ancak maalesef bu kısım notlar halinde kalmış ve esere dahil edilememiştir. Sadeddin Efendi’nin oğlu Hocazade Mehmed Efendi esere İbtihâcü’t-Tevârîh adlı bir zeyl yazarak bu notları daha sonradan değerlendirmiştir (Aygün 1998: 75).

Hoca Sadeddin Efendi, eserinin girişinde kendisinden önce Osmanlı tarihi yazanları sanat kaygısı güderek herkesin anlayacağı dille yazmadıkları için eleştirmiştir (Parmaksızoğlu 1979: XI). Ancak kendisi de eserinde üslup olarak İran tarihçiliğinde Atâ Melik Cüveynî, Vassâf ve Şerefeddin Ali Yezdî’nin temsil ettiği ekolü takip ederek belâgatı ön plana çıkaran süslü ve ağdalı bir nesir dilini tercih etmiştir (İpşirli 2010: 358). Tarihi anlatımdaki monotonluğu kırmak için metnin içerisine çokça beyit yerleştiren yazar, ünlü şairlerin önemli kişiler ya da olaylar için düşürdükleri tarihlere de eserinde yer vermiştir (İpşirli 2020: 185).

Tâcü’t-Tevârîh hem 16. yüzyıl Türkçesinin sanatlı bir örneği olması hem de tarih bilimine katkısı bakımından oldukça dikkat çekici bir eserdir. 17. yüzyıldan itibaren eser tamamıyla ya da parçalar halinde İtalyanca, Fransızca, Almanca, İngilizce, Macarca, Rusça ve Latinceye çevrilmiştir. İlk matbu baskısı ise Maarif Nazırı Nevres Paşa’nın öncülüğünde 1863 yılında 2 cilt halinde yapılmıştır. İsmet Parmaksızoğlu 1979’da eseri sadeleştirerek 5 cilt halinde yayımlamıştır. Çalışmanın ilk cildi Osmanlı Devletinin kuruluşundan Yıldırım Bayezid (ö. 1403)’in ölümüne kadar olan dönemi, 2. cildi fetret devri, Sultan II. Murad (ö. 1451)’ın ölümü, Fatih (ö. 1481)’in cülusu ile İstanbul’un fethine kadar olan dönemi, 3. cilt, Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid dönemlerini, 4. cilt Yavuz Sultan Selim dönemi ve 5. cilt eserin hatimesi, ulema ve meşayıh biyografileri ile Selim-nâme’yi içermektedir (Parmaksızoğlu 1979: XII).

Yazarın biyografisi için bk. “Sa’dî, Şeyhülislâm Hoca Sâdeddin Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sadi-seyhulislam-hoca-sadeddin