TABAKÂTÜ’L-MEMÂLİK VE DERECÂTÜ’L-MESÂLİK (NİŞÂNÎ)
tarih ve coğrafya kitabı
Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi (d. 895/896?/1490/1491? - ö. 975/1567)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Celâl-zâde Mustafa Çelebi'nin coğrafya ve tarih konulu eseri. Koca Nişâncı lakabı ile meşhur Nişânî mahlasını kullanan, 16. yüzyılın önemli tarihçilerinden; divân kâtipliği, reisülküttaplık ve nişancılık görevlerinde bulunan Celâl-zâde Mustafa Çelebi, eserinde kaleme aldığı olayları, bizzat şahit olduğu için ayrıntılı olarak anlatmıştır. 

Celâl-zâde Mustafa Çelebi, her ne kadar divan kâtipliği yaptığı dönemde bu eseri kaleme almayı düşünmeye başlamış olsa da eserin ne zaman tamamlandığı hakkında bir kayıt bulunmamaktadır. Kanuni Sultan Süleyman’ın cülûsu ile başlayan eser, Süleymaniye Camii’nin 964/1557 senesinde başlayan inşası sebebiyle Celâl-zâde Mustafa Çelebi’nin oğlu Mahmud Çelebi tarafından söylenen tarih beyti ile son bulur. Celâl-zâde Mustafa Çelebi, diğer tarih müelliflerinin ne devlet ve cemiyet, ne de millet ve memleket hakkında hiçbir malumat vermediklerini düşünerek, bu boşluğu doldurmak, o devirdeki devlet ve ordu teşkilatı, vilayet ve sancaklar, kaleler, ülkenin doğal zenginlikleri, mahsul ve madenleri anlatmak için (Demirtaş 2009:737) eserini kaleme aldığını ifade eder.

Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik, otuz tabaka ve üç yüz yetmiş beş dereceden müteşekkildir. İçeriğinde, devlet erkânı, beylerbeyleri ve sancakbeyleri, kaleler, yaya ve müsellem tâyifesi, akıncılar, deniz kuvvetleri, İstanbul’daki kaleler, camiler, mescidler, Rumeli’deki kaleler, nehirler, madenler ile Cezâyir, Eflak ve Boğdan, Trablus, Budin, Tımışvar, Anadolu, Karaman, Rum, Erzurum, Diyarbakır, Van, Halep, Şam, Mısır, Haremeyn-i Şerifeyn, Yemen, Bağdad, Loristan ve Basra bölgelerinin idari taksimi derece derece verilmektedir (Demirtaş 2009: XLVIII). Eserin otuzuncu tabakasında ise Sultan Süleyman’ın tahtta kaldığı döneme dair siyasi ve sosyal olaylar, seferler ve sultanın fetihleri aktarılır. Eserin, din büyükleri ve devlet adamlarının konu edildiği, sefer törenleri, fethedilen şehir ve kaleler anlatılırken, sünnet düğünü, evlilik merasimi ve av etkinliklerinin anlatıldığı bölümlerde süslü nesir kullanılmıştır. İşlenen konuya göre süslü nesir, orta nesir ve sade nesir kullanımı tercih edilmiştir. 

Tabakâtü’l-Memâlik’in çeşitli varak sayılarında yurtiçindeki kütüphanelerde 14 nüsha, yurt dışındaki kütüphanelerde 8 nüshası tespit edilmiştir. Yurtiçindeki nüshalardan İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Koleksiyonu 3296 numarada kayıtlı nüshanın Mustafa Çelebi’nin oğlu Mahmud tarafından istinsah edildiği bilgisi mevcuttur. Yine yurtiçindeki nüshalardan İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü 5997 numarada kayıtlı nüshanın, Mustafa Çelebi tarafından kaleme alındığı (Demirtaş 2009:LXXXIV) görüşü vardır. Yurt dışında Londra, Paris, Kopenhag, Viyana ve Uppsala şehir kütüphanelerinde dijital görüntüleri bulunmaktadır.

Eserin 1532 senesine kadarki bölümünü özetleyerek Almanca’ya çevirisi J. F. Von Hammer-Purgstall tarafından yayınlanmıştır (1811). Eserin kısaltılarak sadeleştirilmesinden müteşekkil bir yayın Sadettin Tokdemir tarafından gerçekleştirilmiştir (1937). Eserin beş nüsha üzerinden karşılaştırıldığı çalışma Petra Kappert tarafından yayınlanmış (1976), Funda Demirtaş tarafından doktora tez çalışması yapılmıştır (2009).

Yazarın biyografisi için bk. “Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nisani-koca-nisanci-celalzade-nisanci 

Eserden Örnekler


        NAZIM

        Kemâlâtıyle ‘asrun zübdesidür

        Fezâyil ‘arsasınun ‘umdesidür


        Fesâhat mülkinün oldur emîri

        Olur âzâdeler lâ-büdd esîri


        Şinâverdür fezâyil bahri içre

        Kerem hûrşîdidür fazl ebri içre


        Gül dahî olupdur verd-i bî-hâr

        Fezâ-yı tab’ıdur mânend-i gül-zâr


        Sebük-rûh u revân-âsâ sâfâ-rûy

        Şeker-güftâr u şîrîn-fem şeker-gûy


        Nevâ-bahşâ sühan-ver nükte-pervâz

        Fünûn-ârâ hüner-mend ü sihr-sâz (İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü Nüshası-5997/8a)


Bu târîh-i fâhir ve bahir-i zâhir niçe memalik ü mesâliki muhît ü hâvî, niçe derecât u vâki’âtı müştemil ve râvî oldugı ecelden Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik diyü tesmiye olınup; otuz tabaka, üç yüz yetmiş beş derede üzerine tertîb olundı (İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü Nüshası-5997/8a).

Tabaka-i Evvel: Erkân-ı devlet-i bülend-pâye, âyân-ı saltanat-ı sa’âdet-ser-mâye beyânında olup, hâssete dergâh-ı mu’allâda olan gürûh-ı sipâh ve cünûd-ı zafer-penâhın tafsîlidür. Bu tabaka-i sâmiye yigirmi derecedür (İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü Nüshası-5997/8a).

Kaynakça


Acar, Funda. (2018). Tabakâtü’l-Memâlik’e Göre Sultan Süleyman Zamanında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi XLV (2): 7-38.

Celâl-zâde Mustafa Çelebi. (2011). Tabakatü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik (Kanunî’nin Tarihçisinden Muhteşem Çağ). Hzl. Ayhan Yılmaz. İstanbul: Kariyer Yay.

Demirtaş, Funda. (2009). Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi. 

Kappert, Petra. (1976). "Mustafa b. Celals Tabakatü’l-Memalik als Quelle für die Osmanische Geschichte des 16. Jahrhunderts". Studi Preottomani e Ottomani: Atti del Convegno di Napoli (24-26 Settembre 1974). 135-141.

Kappert, Petra. (1981). Geshichte Sultan Süleymân Kanûnîs von 1520 bis 1557 oder Tabakâtü’l-memâlik ve Derecâtü’l-mesâlik von Celâlzâde Mustafa genannt Koca Nişâncı. Franz Steiner Verlag. Wiesbaden.

Nişânî (Celâl-zâde Mustafa Çelebi). Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Koleksiyonu Nu: 3296.

Nişânî (Celâl-zâde Mustafa Çelebi). Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nadir Eserler Bölümü Nu: 5997.

Purgstall- J. F. Von Hammer (1811). Streifzug Sultan Suleiman’s das I. Fundgruben des Orients. Wien.

Tokdemir, Sadettin. (1937). Osmanlı İmparatorluğunun Yükselme Devrinde Türk Ordusunun Savaşları ve Devletin Kurumu, İç ve Dış Siyasası. İstanbul: Askeri Matbaa.

Atıf Bilgileri


UZUN, Oğuzhan. "TABAKÂTÜ’L-MEMÂLİK VE DERECÂTÜ’L-MESÂLİK (NİŞÂNÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tabakatu-l-memalik-ve-derecatu-l-mesalik-nisani. [Erişim Tarihi: 23 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 TERCÜME-İ Mİ'RÂCU'N-NÜBÜVVE FÎ MEDÂRİCİ'L-FÜTÜVVE (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Prof. Dr. Sadık Yazar
Görüntüle
2 FETİH-NÂME-i RODOS/ FETİH-NÂME-İ CEZÎRE-İ RODOS (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Araş. Gör. Sevgi Kübra Akdemirel
Görüntüle
3 CEVÂHİRÜ'L-AHBÂR FÎ HASÂİLİ'L-AHYÂR (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Dr. Duygu KAYALIK ŞAHİN
Görüntüle
4 MOHAÇ-NÂME (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Araş. Gör. Sevgi Kübra Akdemirel
Görüntüle
5 FETİH-NÂME-İ KARABOĞDAN (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Dr. Öğr. Üyesi Emel NALÇACIGİL ÇOPUR
Görüntüle
6 SELİMNÂME/ MEÂSİR-İ SELİM HÂNÎ (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Prof. Dr. Sadık Yazar
Görüntüle
7 TÂRİH-İ KAL’A-İ İSTANBUL VE MA’BED-İ AYASOFYA (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan UZUN
Görüntüle
8 MENSUR ŞEHNÂME (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan UZUN
Görüntüle
9 HEDİYETÜ'L-MÜ'MİNÎN (NİŞÂNÎ) Nişânî, Koca Nişancı/Celâl-zâde/ Nişancı Mustafa Bey b. Tosyalı Kadı Celâl Efendi/Mustafa Çelebi Dr. Öğr. Üyesi Rabia Doğru
Görüntüle
10 MEVÂHİBÜ’L-HALLAK FÎ MERATİBİ'L-AHLÂK (NİŞÂNÎ) Koca Nişancızâde Celâlzâde Tevkii Mustafa Çelebi Efendi (ö. 975/1567) Doç. Dr. Nuran ÇETİN
Görüntüle
11 DÎVÂN (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
12 MÜNŞE’ÂT (CA’FER) Ca’fer, Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi Dr. Fatma Meliha Şen
Görüntüle
13 TERCEME-İ CÂMEŞÛY-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Ozan Kolbaş
Görüntüle
14 KİTÂB-I TÂLİ'-İ MEVLÛD / TÂLİ’-İ MEVLÛD-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Doç. Dr. Himmet BÜKE
Görüntüle
15 HEŞT BİHİŞT / KİTÂBÜ’S-SIFÂTİ’S-SEMÂNİYYE FÎ ZİKRİ’L-KAYÂSIRETİ’L-OSMÂNİYYE (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlîsî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
16 ŞERH-İ MESNEVÎ-İ MA’NEVÎ (İDRÎS) İdrîs, İdrîs-i Bitlisî Doç. Dr. ADNAN OKTAY
Görüntüle
17 ŞEHRENGÎZ DER-MEDH-İ CÜVÂNÂN-I EDİRNE / ŞEHRENGÎZ-İ EDİRNE (MESÎHÎ) Mesîhî, Îsâ Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
18 DÎVÂN (ŞÂMÎ) Şâmî, Şâmlıoğlu Mustafâ Bey Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
19 HEFT PEYKER (ABDÎ) Abdî Dr. Öğr. Üyesi ASLI AYTAÇ
Görüntüle
20 CEMŞÎD Ü HURŞÎD (ABDÎ) Abdî Prof. Dr. Adnan Ince
Görüntüle