Karslı Aşık Efkârî’nin Kırım Harbi sırasında Rus Kafkas Ordusu’nun karargâhı Gümrü’ye en yakın Türk yerleşim birimi olan Şüregel’de (Akyaka) Rusların Kars’ı muhasara etmek üzere giriştikleri harekât sırasında yaşanan mezâlimi konu alan destanıdır. Destanın 1853- 1854 yıllarında, şiirde Bebuta olarak ifade edilen ve o yıllarda Rus Kafkas Ordusu Başkomutan Vekili General Kinyaz Vasiliy Osipoviç Bebutov‘un (1791-1858) Şüregel’deki katliamları devam ederken yazıldığı tahmin edilmektedir (Kırzıoğlu 1955: 82). Yedi dörtlükten meydana gelen destan 11’li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Şiirin kafiye örgüsü destan türünün genel özelliklerine uygundur. Şiirde yer yer ölçü kusurlarına rastlansa da bunların yazıya geçirilirken meydana gelmiş olma ihtimali yüksektir. Zira bu hatalar artık heceli dizelerde bazı ek ya da tek heceli sözcüklerin eksiltilmesi suretiyle anlamı bozmadan giderilebilmektedir. Eksik heceli bir mısrada da kusur, ünlü düşmesine bağlı olarak meydana gelmiştir. Şiir 6+5 duraklı olmasına rağmen az da olsa durak hatalarına rastlanır. Şiirin son dörtlüğünde Efkârî mahlası yer alır.

Destan, Şüregel’in savaşlar dolayısıyla sürekli harap olduğunun ifadesiyle başlar. Bundan sonra Rusların bölgeye gelmesi ve Arpaçay’dan askerimizin çekilmesi sonucu özellikle Rus topları ve şiirde Saldatlar ve Kazaklar olarak ifade edilen iki askerî grubun acımasız faaliyetleriyle Şüregel’in âdeta kan deryasına döndüğü belirtilir. Saldatlar Rus ordusunun nizâmi birliklerindeki askerleri ifade ederken kazaklar ise Kuzeydoğu Anadolu/Kafkasya‘da acımasızlıklarıyla yöre halkının hafızasına işlenen Saldatların destekçileri başıboş Kosaklardır (Kırzıoğlu 1955: 82; Ulucutsoy 2019: 101). Destan Efkârî’nin Osmanlı paşalarına ettiği sitemle son bulmaktadır.

Destan bir taraftan Kırım Harbi’ne dair sözlü tarih noktasında bilgiler sağlarken halk bilimsel çeşitli unsurları da ihtiva eder. Örneğin şiirin dördüncü kıtasında “Ekmekle tuz çıkarma geleneği”ne işaret edilmektedir. Buna göre düşman ordusunun komutanına yöre halkı tarafından çocuklar vasıtasıyla ekmek ve tuz ikram edilir, komutan bu ekmek ve tuzdan bir parça alırsa yöre halkına zarar vermeyeceği yönünde bir teminat vermiş olur (Kırzıoğlu 1955: 82). Diğer bir halk bilimsel unsur da destanın altıncı kıtasında sözü edilen lavaştır. O yıllarda Şüregel’in çok ince ve beyaz lavaşı bölgede meşhurdur (Kırzıoğlu 1955: 82). Dolayısıyla lavaşı bir kent imgesi olarak değerlendirmek mümkündür.

Destanda “felaketler üzerine matemle ağlamak” anlamına gelen şivan sözcüğü gibi yöresel kelimelere ve yesir (esir) kelimesi gibi yöresel söyleyişlere rastlanır. Destanı tespit edebildiğimiz ilk kaynak M. Fahrettin Kırzıoğlu’nun 100. Yıldönümü Dolayısıyla 1855 Kars Zaferi isimli eseridir.

Efkârî’nin biyografisi için bk. “Efkârî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/efkari.