Ispartalı Yâverî-zâde Kâbilî tarafından derlenmiş olan tematik matlalar mecmuası. Mecmua, çoğunluğu 16. yüzyılda yaşamış olan 722 şairin Türkçe ve Farsça şiirlerinden seçilmiş 5515 matladan oluşmaktadır. Söz konusu matlaların 4469’u Türkçe, geri kalanların çoğu Farsça ve az sayıdaki beyit de Arapçadır. Eserdeki 796 matlanın kime ait olduğu kaydedilmemiştir. İki cilt hâlinde tertip edilmiş olan mecmua, 270 varaktan oluşmaktadır. Mecmuanın derlenme tarihine ilişkin kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte, metindeki çeşitli ipuçlarından hareketle Kâbilî’nin 1585’ten önce başladığı derleme sürecini ölünceye kadar (1634-35) sürdürdüğü anlaşılmaktadır.

Temelde bir şiir mecmuası olan Sultân-ı Hûbâna Münâsib Eş’âr, içerdiği şiirlerin şekil özellikleri itibarıyla bir matlalar mecmuası, içerik özellikleri itibarıyla da tematik bir mecmuadır. Elimizdeki bilgilere göre sevgilinin güzellik unsurlarını işleyerek ilk tematik mecmua özelliğini kazanan eser, yine elimizdeki bilgilere göre ilk beyitler mecmuasıdır. Eserde sevgilinin boy, dudak, kirpik, gamze, hat gibi çeşitli fiziksel ve işve, naz, cevr, cefa gibi ruhsal özellikleriyle âşık ve rakibe dair çeşitli hususiyetlerin işlendiği beyitler seçilmiştir. Seçilen beyitler “La’l-i Rengîne Münâsib Olan Eş’âr-ı Latîf, Bu Meclis Ol Kemân-Ebrûların Tîr-i Cefâsıdır” gibi 16 başlık altında sınıflandırılmıştır. Bu bölümler de benzetme ilgisi esasına göre kendi içlerinde alt bölümlere ayrılmıştır. Beyitler ayrıca kafiye harflerine göre alfabetik olarak sıralanmıştır.

Eser, derlendiği dönem için, içerik ve tertip hususiyetleri bakımından orijinal bir niteliğe sahiptir. Sevgilinin güzellik unsurlarını “teşbihler sözlüğü” anlayışıyla kitaplaştırma geleneği ilk olarak Fars edebiyatında ortaya çıkmış, XVI. yüzyılda Türk edebiyatına geçmiş ve bu gelenek çerçevesinde çeşitli eserler kaleme alınmıştır. Kâbilî, başka edebî formlarda denenmiş olan bu içeriği mecmua geleneğine taşımış ve böylece kendisinden sonra gelen derleyiciler için yürüyebilecekleri yeni bir yol açmıştır. Nitekim ondan sonra bu tür başka mecmualar derlenmiştir. Tematik mecmua derleme geleneğinin zaman içerisinde kendi yöntemini oluşturduğu ve özelden genele doğru genişleyerek hemen her konuda yazılmış beyitleri ayrı başlıklar altında bir araya getirme anlayışına doğru evrildiği görülmektedir. Tematik mecmualar, ele aldıkları mazmunların farklı edebî geleneklerdeki işleniş biçimleriyle ilgili ipuçları verebilecek nitelikte eserlerdir. Sultân-ı Hûbâna Münâsib Eş’âr, Türk ve Fars edebiyatlarından örnekleri bir arada sunmasıyla mazmunların farklı edebî geleneklerde kullanılış biçimlerini göstermesi bakımından günümüz araştırmacıları için işlevsel bir niteliğe sahiptir (bk. Gürbüz 2010).

Mecmuanın dikkati çeken başka bir yönü de şairler hakkında sunduğu biyografik bilgilerdir. Beyitlerin öncesine şairi tanıtmak için düşülmüş kayıtlar, şairlerin adlarına, ailelerine, memleketlerine, mesleklerine, ait oldukları zümreye, edebî kişiliklerine dair bilgiler barındırmaktadır (bk. Gürbüz 2011a). Şairler hakkındaki bu biyografik kayıtlar, “Mesîhî nazm u nesri itdi ihyâ", "Câhî Efendi fâzıl-ı devr-i zamânedür", "Zihnî kim Bâlî Efendi kâm-yâb” örneklerinde olduğu gibi çoğunlukla şiirsel bir üslupla oluşturulmuştur. Esasen bu tür vezinli ve şiirsel bir üslupla oluşturulmuş ifadeler, sadece biyografik kayıtlarda değil mecmuanın bölüm başlıklarında da görülür. Bu durum, kendisi de şair olan Kâbilî’nin estetik tutumu ve üslubu hakkında fikir verecek niteliktedir.

Mecmuanın bilinen tek nüshası, iki cilt hâlinde Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri Koleksiyonu, Manzum 744-745 numaralara kayıtlıdır. Bu nüsha, derleyicinin amacı ve tutumu gereğince son derece düzenli ve sistemli bir şekilde hazırlanmıştır. Eserde sayfa düzeni, estetik hattı, beyitlerin ve şair mahlaslarının yazılış biçimi, madde başlıklarının konumlandırılışı, seçilen beyitlerin kafiye harflerine göre sınıflandırılışı gibi şekil özellikleri bakımından değişmeyen bir düzenin varlığı dikkati çeker. Aynı düzen, beyitlerin sınıflandırılmasında da görülür (Gürbüz, 2018: 14, 38).

Derleyici tarafından mahlası kaydedilmiş şairler üzerinde yapılan incelemelerden mecmuaya 722 farklı şairin şiirinin kaydedildiği tespit edilmiştir. Şair sayısına ve bu şairlerden alınan matlalara bakıldığında derleyicinin yararlandığı şair kadrosunun ve tarama alanın oldukça zengin olduğu dikkati çekmektedir. Ayrıca derleyicinin bu şairlerin birçoğundan sadece birkaç beyit almış olması da yine dikkat çekici başka bir husustur. Mecmuada yirmiden fazla matlaı bulunan şairler şunlardır: Zâtî (194), Emrî (177), Kâbilî (98), Bâkî (86), Hayâlî (83), Cemâlî (78), Necâtî (74), Fevrî (66), Molla Câmî (54), Fuzûlî (53), Nev’î (53), Ulvî (50), Sipâhî (48), Yahyâ (47), Sâ’î (46), Azîzî (43), Muhibbî (43), Hüdâyî (42), Sânî (40), Ubeydî (40), Mesîhî (38), Rızâyî (37), Rahmî (35), Refîkî (35), Hâtemî (34), İshâk (34), Zihnî (34), Hayretî (33), Âlî (32), Behiştî (31), Hudâyî (31), İbn Kemâl (30), Figânî (29), Revânî (29), Selmân (28), Ümîdî (28), Cinânî (27), Fazlî (27), Meylî (27), Hâfız (26), Mecdî (26), Fürûğî (25), Ziyâyî (25), Riyâzî (23), Şihâbî (23), Husrev (22), Kemâl (22), Makâlî (22), Âsafî (21), Dehkî (21), Muhteşem (21), Nâmî (21), Sâdık (21), Sun’î (21), Ehlî (20), Kınalızade Alî Çelebi (20), Sabrî (20).

Eser üzerinde Mehmet Gürbüz tarafından bir doktora tezi hazırlanmış (2011b), bu tez daha sonra kitaplaştırılmış (Gürbüz, 2012a, 2012b, 2012c) ve son olarak da e-kitap olarak yayımlanmıştır (Gürbüz, 2018).

Mecmuanın derleyicisi olan Kâbilî’nin biyografisi için bk. “Kâbilî, Yâverî-zâde Mehmed”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kabili-yaverizade-mehmed