Gümülcine’de doğan ve öğrenimini tamamladıktan sonra önemli devlet görevlerinde bulunan Mehmed Hilmî’nin (ö. 1336/1918), Osmanlı âlimi ve İstanbul’un ilk kadısı Hızır Bey’in (ö. 863/1459) Cevâhirü’l-Akâ’id olarak da adlandırılan Kasîde-i Nûniyye’si için yazdığı mensur Arapça şerh. Kasîde-i Nûniyye 105 beyitten ibaret manzum bir akâid risalesi olup her beytinde bir kelam meselesi veciz bir şekilde ifade edilmeye çalışılmıştır.

Mehmed Hilmî, şerhinin ilk bölümüne besmele, hamdele ve salvele ile başladıktan sonra Hz. Peygamber’den şefaat talep etmekte, ardından sebeb-i telifle beraber Kasîde-i Nûniyye ve bölümleri hakkında bilgi vermektedir (1-5). Şerhin ikinci bölümünde Allah’ın varlığı, selbî ve sübûtî sıfatları (6-30), üçüncü bölümünde ihtiyarî fiiller, hidayet ve dalalet, hüsün ve kubûh, akıl ve ilahi kanun, güç yetirilemeyen şeylerle mükellef tutulma, Mutezile’nin benimsediği aslah telakkisi, rızık ve ecel meseleleri (31-41) üzerinde durulmuştur. Dördüncü bölümde nübüvvet konuları çeşitli yönleriyle incelenmiş, velinin kerametleri gibi hususlara temas edilmiş (42-69), beşinci bölümde ahiret hâlleri anlatılmış (70-85), altıncı bölümde iman ve İslam terimleri, iman-amel ilişkisi ele alınmıştır (86-91). Son bölümde (92-105) ise imamet meselesi incelenmiştir.

Mehmed Hilmî’nin bu şerhi, belli başlı beyitlere Hızır Bey’in talebesi Hayâlî Ahmed Efendi’nin düştüğü şerhlerin kimi zaman tamamının kimi zaman da bir kısmının aynen iktibas edildiği; sadece birkaç meselede kelam ilmine dair çeşitli kaynaklardan alıntıların yer aldığı derleme bir eser mahiyetindedir. Müellifin bu eserinden Aydın Şairleri ve Müellifleri adlı kaynakta (Özkaynak 1944: 81) söz edilmektedir. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi’nde de (Ünver 2006: VI/265) Özkaynak’tan alıntı yapılarak Mehmed Hilmî’nin Kasîde-i Nûniyye’yi şerh ettiği belirtilmiştir. Ancak her iki kaynakta da söz konusu şerhin nüshalarına dair herhangi bir bilgi verilmemiştir. Yapılan araştırmalar neticesinde Mehmed Hilmî’nin Kasîde-i Nûniyye şerhinin Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Esad Efendi 1215 ve Halet Efendi 419 numaralarda kayıtlı olmak üzere iki nüshası tespit edilebilmiştir.

Şairin biyografisi için bk. “Mehmed Hilmî, Gümülcineli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmed-hilmi-gumulcineli