Abdullah Bosnevî'nin Tercüme-yi Makâsıd-ı Envâr-ı Gaybiyye adlı eserinin sonunda Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin birinci cildinden seçtiği bir beytin şerhini yaptığı eseri.

Mevlânâ’nın Mesnevî-yi Ma’nevî’si Türk edebiyatında birçok şârih tarafından şerh edilmiştir. Bu şârihlerin bazıları Mesnevî’nin tamamını şerh ederken bazıları da Mesnevî’nin bir bölümünü veya seçtikleri beyitleri şerh etme yoluna gitmişlerdir. Abdullah Bosnevî de Mesnevî şerhini konu alan iki eser yazmıştır. Bunlardan biri Yusuf-ı Sîneçâk’ın Mesnevî’den seçtiği 366 beyitlik manzum Cezîre-i Mesnevî adlı eserine yaptığı şerhtir (Güleç 2004: 164-166; Özdemir 2016: 489). Diğeri ise; Mesnevî’nin birinci cildinden seçtiği, “Guft el-maʿnâ huvallâh şeyh-i dîn / Bahr-i maʿnîhâ-yı Rabbu’l-ʿâlemîn” beytini Tercüme-i Makâsıd-ı Envâr-ı Gaybiyye adını verdiği eserinin sonunda yaptığı beş varaklık şerhtir (Özdemir 2017: 174).

Şerh-i Beyt-i Mesnevî adı verilen bu eserin mukaddimesinde beytin daha iyi anlaşılabilmesi için beyitte geçen “el-ma’nâ huvallâh" ibaresinden yola çıkarak Allah ismini geniş bir şekilde açıklar. Yine Allah isminin ve diğer ilahi isimlerin âlemle irtibatını açıklamaya çalışır ve İlahi isimlerin hepsi için özel bir mananın olduğunu, bu mana dolayısıyla her isim diğer isimlerden ayrıldığını ve bu isimler Allah isminin bütün isimlerin üstünde olduğunu, diğer isimlerin ise Allah isminden sonra geldiği üzerinde durur (Abdullah Bosnevî 1642/1643: 103b-104a).

Şerhte ikinci olarak şeyh-i dîn üzerinde durulur ve şeyh-i dîn, “Bahr-i ma‟nîhâ-yı Rabbü‟l-âlemîn kavli şeyh-i dîn için sıfat vâki olmuştur” ifadesiyle Hakk’ın mana denizi olarak değerlendirilir. Şârih öncelikle âlemlerin Rabbi’nin mana denizi olan şeyh-i dîn’in Sadreddin Konevî’ye ait olduğunu belirtir ve onun özelliklerini açıklar (Çoban 2016: 321-322). Şeyh-i dîn, dinin hükümleriyle amel eden, saf ve temiz bir kullukla gerçekleşir. Yani Şeyh-i dîn, Hakk’ın emirlerine uyup Hz. Peygamber’in yolundan ayrılmadan insanlara doğru yolu gösteren kimsedir (Özdemir 2017:175; Abdullah Bosnevî 1642/1643: 105b).

Abdullah Bosnevî, Mesnevî’den seçtiği beytin şerhini yaparken bazen beytin bir kısmını bazen de tamamını metin içinde kullandığı, yine eserde ayet-i kerime ve hadis-i şeriflerden de faydalanıldığı görülür. Yapılan bu şerhte İbnü’l-Arâbî ve Sadreddin Konevî’nin eserlerinden alıntılar yapılır. Şârihin kaynak ismi vererek yaptığı alıntılarda Mesnevî, Fütûhât-ı Mekkiyye, Nefehât-ı İlâhiyye gibi eser isimleri de koyu yazılmıştır. Abdullah Bosnevî'nin Şerh-i Beyt-i Mesnevî adlı eseri Muhyiddin İbnu’l-Arabî ve Sadreddin Konevî’nin düşünceleri üzerine inşa edilmiş, Allah isminin ve diğer İlahi isimlerin âlemle ilişkisini İbnü’l-Arabî ve Sadreddin Konevî’nin eserlerinden ilham alarak açıkladığı görülür.

Abdullah Bosnevî'nin Şerh-i Beyt-i Mesnevî adlı eserinin nüsha kaydı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı OE_Yz_0777_02 demirbaş numarasında kayıtlı bulunan Tercüme-yi Makâsıd-ı Envâr-ı Gaybiyye adlı eserinin sonunda bulunan 103b-108a varakları arasındadır. Bu bölümün başında Te’lîf-i Abdî Efendi Şârih-i Fusûs başlığı bulunmaktadır. Eserin başında telif tarihi olarak (1052/1642/1643) kaydı vardır. Mesnevî beytinin şerhinden önce sayfa kenarına kaydedilen (1151/1738) tarihi vardır. Bu da eserin bu tarihte istinsah edildiğini göstermektedir (Özdemir 2017: 173-174).

 Abdullah Bosnevî'nin biyografisi için bk. “Bosnevî, Abdullah (Rumî)”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bosnevi-abdullah-rumi