Celvetî sûfîsi Aksaraylı Seyyid Hasan Rızâyî tarafından yazılmış bu eser, Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin en meşhur halifelerinden olup Hüdâyî’nin torunu Şeyh Mes’ûd Efendi’den sonra Hüdâyî dergahında Celvetî şeyhliği yapmış Ehl-i Cennet Fenâyî Mehmed Efendi’nin Arapça Tecelliyyât’ına yapılmış bir şerhtir. Eser, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi 3822 numarada Rızâyî’nin diğer eserlerinin de bulunduğu külliyat içerisinde 154a-159a varakları arasını ihtiva etmekte olup bizzat Rızâyî tarafından nesih hatla yazılmıştır. (Yıldız 2010: 32-33; Aydın 2004: 72; Erdoğan-Cankurt 2013: 797-798; Cankurt 2014: 75; Cankurt 2015: 99-100)

Eserin orijinali, Hüdâyî’nin önderlik ettiği tecelliyyât [rûhî tecrübeler] yazma geleneğinin bir tezahürü olarak değerlendirilebilir. (Tosun 2005: 118; Cankurt 2021: 30-31) Rızâyî’nin eserinde Arapça orijinal metin verilmeyerek doğrudan tercüme ve şerh kaleme alınmıştır. Mensur kısımların tercüme, manzum kısımların da şerh olduğu anlaşılmaktadır. Eserde şârih ve mütercim Rızâyî’ye ait özgün manzumeler de bulunmaktadır. Fenâyî’nin toplam yedi tecellisini şerh eden Rızâyî; cennetin dilinin Arapça olduğunu, Kur’ân’ın Arapça indirildiğini ve Allah Resulü’nün Arap kavmine mensup olduğunu, Tecelliyyât’ın Arapça yazılmasında bu gibi hikmetler bulunduğunu dile getirerek tercüme ve şerhte Allah rızasını güttüğünü, cennette Hüdâyî fukaralarıyla beraber haşrolmayı umduğunu ve Allah’ın orada kendisine köşkler vererek mükafatlandırmasını temenni ettiğini belirtmektedir. (Erdoğan-Cankurt 2013: 799-800; Cankurt 2015: 100)

Rızâyî’ye göre Fenâyî’nin yaşadığı manevî hâller ve metne konu olan fevkalâdelikler, Hüdâyî’nin himmetiyle gerçekleşmektedir. Hüdâyî, Hz. Muhammet’ten aldığı manevî emirle Fenâyî’yi veliler zümresine ilhak eylemiştir. Eserde her ne kadar Fenâyî’nin rûhî tecrübeleri ekseninde bir anlatım yapılsa da yapıta, Rızâyî’nin sûfî coşkusuyla beraber Hüdâyî’ye duyulan derin sevgi ve samimi hürmetin sindiği hissedilmektedir. Eserde Rızâyî, şeyhi Fenâyî ile olan bazı diyaloglarına da yer vermiş, onun bir tarih beytini ve kendisini ziyareti sırasında bizzat Fenâyî’nin Dîvân-ı İlâhiyyât’ından tefe‘ül ettiği gazelini teberrüken okuyucuya aktarmıştır. Söz konusu gazelin, Fenâyî’nin neşredilen Divan’ındaki 93 numaralı manzume olduğu anlaşılmaktadır. (Yıldız 2010: 266-267; Erdoğan-Cankurt 2013: 801-803; Cankurt 2015: 99, 101)

Eserin son kısmında (159a) Rızâyî, Fenâyî’nin 1075/1665 yılında vefat ettiğini, onun yerine Gelibolulu Gafûrî Mahmûd Efendi’nin Hüdâyî dergahına postnişin olduğunu belirtmektedir. Şârih, Fenâyî’nin vefatına “ta‘rîf” amaçlı bir tarih düştüğü; Gafûrî’nin “teşrîf”ine atfen kendisine “ilhâm olunduğu”nu söylediği beyitleri vererek eserini sonlandırmaktadır. (Erdoğan-Cankurt 2013: 806)

Şairin biyografisi için bk. “Rızâî, Hasan Rızâî-i Aksarâyî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/%20madde-detay/rizai-hasan-rizaii-aksarayi