Asıl adı Muhammed b. Yahyâ Sîbek (ö. 872/1448 ?) olan Fettâhî’ye ait nasihat-nâmenin Şifâî tarafından yazılmış şerhi. Fettâhî’nin eseri Tahsin Yazıcı’ya göre yanlış kaydedilmiştir. Eserin asıl adı, Yazıcı’nın tespitiyle Şebistân-ı Nikât ve Gülistân-ı Lugât olmalıdır. (Yazıcı 1995: 485.)

Esere ilk şerh Surûrî (ö. 969/1562) tarafından yapılmıştır. Şifâî’nin şerhine ait yazmanın kapağının iç kısmında “Şebistān-ı Ḫayāl Tercemesidür. Surūrī ile ġaflet olunmaya” bulunmaktadır. Eserin ismi dibâcede geçmemektedir. Şifâî girişte, yaşlılık devresine ulaştığında meşhur yazarların kitaplarını mütalaa ederken Şebistân-ı Hayâl’e baktığını söyler. Eserin güzel ahlâka dair kıymetli nasihatler barındırdığını; ama muamma sanatından dolayı eseri herkesin anlayamayacağını belirtir. Devamında Surûrî’nin, şerhinde bazı yerleri uzun bazı yerleri ise kısa açıkladığından bahis açar. Şifâî, Surûrî’nin tercih edilmeyen sözlüklere müracaat etmesini de eleştirerek şerhin yazılmamış gibi yarım olduğunu dile getirir. Kitabın yeniden şerh edilmesi gerektiğini düşünür; fakat şerhi kendisinin yazabileceğinden emin değildir. Eserin yazarından âlem-i hatırada bir işaret geldiğini ve böylelikle şerhi kaleme almaya başladığını açıklar. Şerh 23 Cemâziyelevvel 1070/5 Şubat 1660’ta yazılmaya başlanmış, 4 Ramazan 1070/14 Mayıs 1660’ta, yüz gün içerisinde, bitirilmiştir. (Şifâî: 1b-2a.) Eser Konya’da yazılmış olmalıdır. Şifâî’nin, bu zaman diliminde Konya Mevlevîhâne’sinde bin bir günlük Mevlevî çilesini doldurduğu, kaynaklardan hareketle, söylenebilir. (Yar 2021: 68-69, 90) Eser birine sunulmamıştır.

Şârih; hamdele, salve ve sebeb-i teliften sonra Şebistân-ı Hayâl’deki giriş kısmını ele alıp bölümleri tanıtır. Şebistân-ı Hayâl’deki bölümler ve konuları şu şekildedir: Birinci bölümde îmân ve İslâm, ikincisinde adalet ve siyâset konuları işlenmiştir. Üçüncü bölümde âlimlerin ahlâkı; dördüncüde âbidler ve şeyhlerin, zikirleri ve halleri ele alınmıştır. Beşinci bölümde güzel ahlaka; insanın iyi ve kötü hasletlerine değinilmiştir. Altıncı bölümde mal, zenginlik ve zenginin halleri; yedincide şehvet ve onun yıkıcılığı mevzuları bulunmaktadır. Sekizinci bölümde çeşitli nasihatler dile getirilmiştir. (Şifâî: 35b-38a.) Bölümler içerisinde, konulara dair fasıllar mevcuttur.

Şebistân-ı Hayâl muammâ sanatı ağırlıklı bir eserdir. Şifâî; Surûrî gibi, eseri çözümlerken muamma sanatından yararlanmıştır. Şârih; nükte, kıta, hikaye gibi başlıklarla metni sunar. Şifâî şiirleri genellikle ikiye bölerek tercüme eder. (Özdemir 2017: 342; Bilgiç 2019: 22) Nesir kısmında ise ilkin metinde geçen cümleyi çevirir, devamında ‘yani’ bağlacı ile cümleyi yorumlar ve “sanat” başlığı altında metinde geçen muammâyı gösterir. Muammaya konu olan kelimenin anlamını verdiği gibi onun okunuşuna dair bilgiler verdiği de vakidir. Şifâî, kelimenin muamma sanatına göre nasıl bölüneceğini anlatır ve ortaya çıkan yeni kelimenin manasını açıklayarak bu kelimenin cümleyle olan ilişkisini gösterir. Bazen Fettâhî’nin cümleden kastını, “ana îmâdur ki, işâretdür, îmâ oldı ki, îmâ itdi ki” gibi ifadelerle belirtir. (Bilgiç 2019: 26) Eserde âyet ve hadisler dışında herhangi bir kitaptan alıntı yapılmamıştır. (Özdemir 2017: 344; Bilgiç 2019: 24-25.) Eserin dili oldukça sâdedir.

Şifâî’deki “sanat” ifâdesi, Surûrî’de “sanat budur ki” şekliyle mevcuttur. Bununla birlikte iki şârihin çok benzer yönleri vardır. Şifâî’nin metni, bazı yerlerde Surûrî’ninkiyle aynı veya yaklaşığı ile mevcut iken bazı yerlerde Surûrî’nin verdiği anlama Şifâî tarafından yeni eklemeler yapılmıştır. Yanı sıra iki şârihin ayrışan yorumları da bulunmaktadır. Bu husus Şifâî'nin Surûrî'de beğendiği yerleri aldığı beğenmediklerini, kendisinin yorumladığı kanaatini doğurmaktadır. Bununla birlikte Surûrî, çoğu zaman metin cümlesini ikiye bölmüş, ikinci kısımdan sonra metni şerh etmiştir. Şifâî’de şerhe konu olan metin kısmı daha uzundur. (Yar 2021: 86-90.) Şifâî’nin şerhi Surûrî’ninkiyle olan benzerliklerinden ötürü Surûrî'ninkinin bir devamı ve tashih edilmiş bir şekli olarak da görülebilir.

Eserin tek nüshası İstanbul Süleymâniye Kütüphânesi Serez 2656’da bulunmaktadır. Yazma 203 varaktır. Eser Gökhan Bilgiç tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır. Tezde, eserin şekil ve içeriğine dair inceleme kısmı bulunmaktadır. Çevriyazı metninden sonra ise Şifâî’nin verdiği kelime anlamlarına dair bir sözlük mevcuttur. Bilgiç “Şifâyî’nin Şerh-i Şebistân-ı Hayâl Adlı Eserinde Harflerle İlgili Teşbihler Sistemi” isimli makalesinde, şerhteki harfleri alfabetik sıraya sokarak metinde neye benzetildiklerini bahis konusu eder. Bilgiç'in “Şifâyî'nin Şerh-i Şebistân-ı Hayâl'inde Hayata Ölüme Dünyaya ve Ahirete Dair Görüşler” makalesinde ise Şebistân-ı Hayâl'in sekizinci bölümündeki konular işlenmektedir. Mehmet Özdemir, makalesinde eserdeki muamma türlerini tespit edip bunlar hakkında metinden örnekler getirmiştir.

Yazarın hayatı için bk. “Şifâyî, Şeyh Muhammed Şifâyî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sifayi-seyh-muhammed-sifayi-efendi