Gelibolulu Sürûrî (ö. 1562)’nin İranlı muamma şairi Mir Hüseyin Muammâyî (ö. 1498/99)'nin muamma risalesine yazdığı şerh.

       Sürûrî, Şerh-i Muammeyât-ı Mir Hüseyin adlı eserini 941/1534-35 senesinde yazmış ve Amasya’da Şehzade Mustafa (ö. 1553)’nın hocalığını yaptığı sırada temize çekmiştir. Eserin dibace kısmında hamdele ve tevhit konulu bir manzume ve eserin şerh ediliş sebebinin anlatıldığı sebeb-i teşrih bölümü bulunmaktadır. Şarihin kaleme aldığı bu kısımların ardından müellif Mir Hüseyin’in risalesindeki tevhit bölümü gelmektedir. Sürûrî, bu bölümden itibaren risaledeki manzum ve mensur kısımları tercüme etmeye başlar. Ardından eserde muammanın tarifi ve kaideleri sıralanmıştır. Müellif her kaidenin anlaşılması için uygun muamma örnekleri vermiştir. Metinde verilen muamma amelleri, “teshilî, tahsilî, tekmilî ve tezyilî” şeklinde dört temel başlığa ayrılmış ve bunlar da kendi içerisinde başka kaidelerden meydana gelmiştir.

    Eser, muamma kaidelerinin detaylı bir şekilde ele alındığı ve yedi yüzden fazla muamma örneğinin yer aldığı önemli bir kaynaktır. Şarih Sürûrî, Farsça mısra ve cümleleri birebir tercüme eder. Bazen mısra veya ibarelerin daha iyi anlaşılması için metin içerisinde veya derkenarlarda yeniden izahatta bulunur. Şarih tercümenin ardından muammaları çözmeye koyulur. Muammanın tertip edildiği ismin, şiirin hangi mısraından veya beytinden çıkarılacağı bilgisi verildikten sonra “Tarîk-i istihrâcı oldur ki” şeklindeki kalıp bir ifade ile muamma çözülmeye başlanır. Örnek muamma, hangi kaideden sonra verilmişse çözüm de o kaideye göre yapılır. Ancak muammalar sadece bir kaide ile çözülmez. Bu yüzden şarih, çözümde yer alan diğer pek çok işlemi de uygular. Muammaların çözümünde Mir Hüseyin’in yönlendirmeleri de önemli rol oynamaktadır. Müellif Mir Hüseyin, bazen bir muammanın çözümündeki ana işlemi belirtirken bazen de muammayı kendisi çözer. Eserde kullanılan gramer terimlerinin, bazı kelimelerin ve edebî sanatların şarih tarafından izah edilmesi de önemli bir husustur. Sürûrî eserde hem Mir Hüseyin Nişâbûrî hem de Herat ve Horasan’da yaşamış pek çok Türk şair hakkında bilgi verir. Bunun yanı sıra Horasan, Türk, Fars ve Arap dilleri arasındaki farklılıklar da şarih tarafından değerlendirilir. Şarih, şerh metnini hazırlarken müellifin risalesinin birçok nüshasını kontrol eder ve nüsha farklarını da adeta bir metin tenkitçisi gibi değerlendirir.

Yazma eser kütüphanelerinde yirmiden fazla nüshası bulunan eser üzerine Tolga Öntürk tarafından doktora tez çalışması yapılmıştır  (Öntürk, 2019).

Şarihin biyografisi için bk. “Sürûrî, Musliheddin Mustafa (Şârih-i Mesnevî)”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sururi-musliheddin-mustafa-sarihi.