16. yüzyılın önemli âlim ve şarihlerinden olan Gelibolulu Müslihüddin Sürûrî’nin, Mollâ Nureddin Câmî’nin muamma risalesine yazdığı şerh. Molla Câmî’nin muamma üzerine “sagîr ve kebîr” şeklinde birden fazla risalesi bulunmaktadır. Risâle-i Kebîr der-Muʿammâ başlıklı risale, Hilye-i Hilel ismi ile de tanınmış olup daha hacimli bir eserdir. Mollâ Câmî bu eseri, Şerafeddin Ali Yezdî’nin Hilel-i Mutarraz der-Muʿammâ ve Lugâz adlı eserinin muhtasarı şeklinde kalem almış ve Hilye-i Hilel ismini vererek de ona karşı duyduğu saygıyı göstermiştir (Elbir 2009: 88). Mollâ Câmî bu risaleyi 856 (1452/53) senesinde kaleme almıştır.

Fars edebiyatının meşhur eserlerine tercüme ve şerhler yazan Gelibolulu Sürûrî, 15. yüzyıl muamma şairleri olan Alî Ker ve Mir Hüseyin Nişâbûrî’nin muamma risalelerine de şerhler yazmıştır. Ancak onun ilk kaleme aldığı muamma şerhi Mollâ Câmî’nin risalesine yazdığı şerhtir. Eserde yazar, hamdele ve salveleden sonra, bu şerhi yazma sebebini dile getirdiği sebeb-i teşrih bölümüne yer verir. Bu bölümde, muamma ilminin zorluğu ve Mollâ Câmî’nin risalesinin öneminden bahseder. Ardından kendinin de bu ilimde yetersiz olduğunu tevazu göstererek belirttikten sonra eseri kaleme alma metodunu anlatır. Şârih, evvelâ metni sarih bir şekilde çözüp “Türkî dil ile” manasını şerh ettiğini ve her beytin önce şiir manasını (maʿnâ-yı şiʿrî) açıkladığını sonra da talep edilen isimlerin çıkarılma yollarını (tarîk-i istihrâc) takdim ettiğini beyan eder.

Sürûrî, diğer muamma şerhlerinde uyguladığı yöntemi bu eserinde de uygular. Sebeb-i telif bölümünden sonra zemin metin olan Molllâ Câmî’nin risalesindeki Farsça ifadeler tercüme edilir. Şârih, Câmî’nin eserinin yapısını bozmayarak onun metin tertibine sadık kalır. İlk kısımda muamma ve lugaz ilmi hakkında bilgiler verilir. Giriş bölümü olarak kabul edilen bu kısımda, muammayla ilgili değerlendirmeler yapılmış ve bu sanatla uğraşacak kişilere tavsiyelerde bulunulmuştur (Elbir 2009: 90).

Mollâ Câmî’nin muamma risalesinde, diğer muamma risalelerinden farklı olarak üç ana işlem (aʿmâl, amel) zikredilir. Bunlar tahsîlî, tekmîlî ve teshîlî’dir. Diğer risalelerde yer alan “tezyîlî” bu risalede yer almamaktadır. Şârih, bu amelleri tek tek tercüme eder ve akabinde verilen muamma örneklerinin çözümüne yer verir. Muammalar çözülürken önce muammada gizlenen ismin hangi mısradan çıkarılacağı belirtilir. Ardından “tarîk-i istihrâcı oldur ki” şeklindeki kalıp ifade ile ismin çıkarılma yolları muamma kaidelerine uygun olarak izah edilir.

Mollâ Câmî’nin muamma risalesine Sürûrî tarafından yazılan şerhin Türkiye’deki bazı nüshaları şunlardır: Sül. Ktp. Hacı Mahmud Efendi, 5177; İst. Üni. Nadir Eserler Ktp. TY.1762; Milli Ktp., 06 Mil 8274/2.

Şarihin biyografisi için bk. “Sürûrî, Musliheddin Mustafa (Şârih-i Mesnevî)”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sururi-musliheddin-mustafa-sarihi