Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî'nin (ö. 672/1273) Mesnevî adlı eserinin şerhi. MEB Ankara Genel Kitâblık nr. 683 nüshasının kapağında “Sîvâsî hazretlerinin kendi hat-ı şerîfidir, gaflet olunmaya” ibâresi yer almaktadır. Bu nüshanın te’lif tarihi kayıtlı değildir. İzmir Milli Kütüphanesi, nr. 627 nüshasının istinsah için 1047/1637 tarihi dikkate alındığında müellif nüshasının bu tarihten önce yazıldığı söylenebilir.

Muhammed Nazmî (ö. 1112/1701), Abdülmecîd Sivâsî’nin Mevlânâ’nın muradı üzere hazırladığı bu şerhi Sultan I. Ahmet Han’ın ısrarı üzerine kaleme aldığını ancak bir cildi tamam olup diğerleri müsvedde kaldığını ve bu müsveddelerin varislerinden kendisine intikal ettiğini söylemiştir (Nazmî 1982: 390). Tespit ettiğimiz nüshalarda şerhin, Mesnevî’nin 1. cildindeki “Aslanın kuyuya bakması ve kendisiyle tavşanın akislerini görmesi” (Mevlânâ 1387: I, 61) başlıklı hikâyenin ortalarında (1323. beyit) kaldığı anlaşılmaktadır.

Abdülmecîd Sivâsî eserin mukaddimesinde amcası Şemseddîn Sivâsî, Mevlânâ ve Sultan I. Ahmed’e medhiye ve duâdan sonra rüyâda Mevlânâ’nın kendisinden eserine şerh yazmasını istemesi ve I. Ahmed’in ricası üzerine kaleme aldığını söyler (vr. 3b). Sivâsî, yaptığı şerhi kendisinden önceki tercüme ve şerhlerde eksik hususları tamamlama amacıyla hazırladığını belirtir (vr. 3b). Sivâsî’nin bu şerhi hazırlamaktaki esas amacı, mana itibariyle “Mağz-ı Kur’ân/Kur’ân'ın Özü” konumundaki Mesnevî’nin beyitlerindeki rumuz ve incelikleri tetkik ederek her bir beytin hangi âyet ve hadîsin mazmunu olduğunu, seyr ü sülûkta hangi makāma tekabül ettiğini göstererek sâliklerin sülûküne katkısını ortaya koymaktır.

Sîvâsî, şerhinde yöntem olarak beyitlerin tahkikinde yanlış anlamaya sebebiyet verebilecek hususların giderilmesi amacıyla öncelikle kelimeleri sarf ve gramer kaideleri açısından incelemiş, sonra beytin manasını vererek şerhe geçmiştir. Hem dil hem de muhtevaya yönelik açıklamalar yaparken âyet ve hadislerden iktibaslar yapmış, tefsir, hadis, kelam, fıkıh, tasavvuf gibi İslâmî ilimlere dair muteber kaynaklara atıflarda bulunmuştur. Bu arada şerh ettiği hususlarla ilgili farklı görüşleri kaynaklarını göstererek mukayese etmiştir. Sarf ve gramer tahlilleri yaparken lügatlere atıf yapmış ayrıca birçok sûfi şairin beyitlerinden iktibasta bulunmuş, yer yer kendine ait şiirlerle şerhin muhtevasını zenginleştirmeye çalışmıştır.

Sîvâsî, Mesnevî beyitlerinden bazılarını detaylı, bazılarını da kısa bir şekilde şerh etmiştir. Yine bazı beyitlerin sadece manalarını verirken az da olsa manalarını vermeyip sadece beyitleri verdiği de olmuştur.

Eser, Mesnevî’nin ilk şerhlerinden biri olması, şerh usûlü açısından geniş dil tahlillerinin yapılması, çokça kaynağa atıfta bulunulması yanında İslâmî ilimlerle tasavvufî düşünce ve tecrübelerin birlikte ilmî üslupla işlenmesi bakımından önem arz etmektedir. Döneminde sûfîlere yapılan tenkitlere karşı, onları müdafaada ön planda olan Sîvâsî’nin eserini ilmî üslupla kaleme almasının arka planında tasavvufun ehl-i sünnetle mutabık bir yol olduğunu ilmî çerçevede ortaya koymak olduğu söylenebilir.

Şerhte dikkat çeken hususlardan biri de Eş‘arî ve Mâturîdî görüşler, ayrıca Gazzâlî (ö. 505/1111), İbnü’l-Arabî (ö. 638/1240) ile İbn Sînâ (ö. 428/1037) gibi isimlerin görüşlerine yer verilmesidir ki bu da onun telifçi yönünü göstermektedir. İbnü’l-Arabî’den muhakkik bir sufi diye bahseden Sivâsî de vahdet-i vücûd düşüncesini savunur. Bu sebeple şerhinde vahdet-i vücud neş'esi görülür (Çoban 2014: 106).

Eserin biri müellif hattı olmak üzere beş nüshası tespit edilmiştir (Süleymâniye Kütüphânesi, Antalya/Tekelioğlu, nr. 391; Bâyezid Devlet Kütüphânesi, Velîyüddîn Efendi, nr. 1651; İzmir (Tire) Necip Paşa Kütüphânesi, nr. 312; İzmir Milli Kütüphanesi, nr. 627). Nüshaların yaprak sayısı muhtelif olup müellif hattı olan MEB Ankara Genel Kitâblık nr. 683 nüshası 166 yapraktan müteşekkildir.

Yazarın biyografisi için bk. “Abdülmecîd Sivâsî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhi-abdulmecid-sivasi