Şem’î Mustafa (Şem’ullâh)’nın Ferîdüddîn-i Attâr (ö.1221-22)’ın Mantıku’t-Tayr isimli alegorik-tasavvufî eserine yaptığı mensur şerh. Şerh-i Mantıku’t-Tayr müellifi Şem’î, 431 yapraklık ve 4725 beytin şerhinden oluşan eserini 1596-97–1598-99 yılları arasında şerh etmiştir. Yeniçeri Ağası Tırnakçı Hasan Ağa’ya sunulan eser, Ferîdüddîn-i Attâr’ın seyr ü sülûkun mertebelerini talep, aşk, marifet, istiğna, tevhit, hayret ve fenâ vadisi olarak sembolleştirerek kuşların Simurg'a olan yolculuğunu vahdet-i vücûd düşüncesi çerçevesinde ve fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle kaleme aldığı Mantıku’t-Tayr adlı eserine mensur olarak yaptığı şerhtir.

Şerh-i Mantıku’t-Tayr, besmele, Allah’a hamt, tevhit, Hz. Peygamber, ailesine ve dört halifeye övgü, sebeb-i teşrih, Yeniçeri Ağası Tırnakçı Hasan Ağa methini anlatan kısımdan ve şerh bölümlerinden oluşur. Sebeb-i teşrihi Şem’î şu şekilde vermektedir: “Bir gün Şem’î’nin dostları kendisinden Mantıku’t-Tayr’ı şerh etmesini ısrarla ister. Aradan zaman geçtikten sonra Yeniçeri Ağası Tırnakçı Hasan Ağa’nın sohbetinde tasavvuftan söz açılınca Ferîdüddîn-i Attâr’ın Mantıku‟t-Tayr’ından övgüyle bahsedilir. Tırnakçı Hasan Ağa da o esnada Şem’î’den eserin Türkçe olarak kaleme alınmasını rica eder. Şem’î de bunu emir telakki ederek” (Turan 2015: 59-60) söz konusu eseri 1596-97 Ramazan’ında şerh etmeye başlar. Şem’î’nin bu eseri şerh etme sebebi her ne kadar Yeniçeri Ağası Tırnakçı Hasan Ağa’nın ısrarları olsa da o, öncelikle bir Farsça hocasıdır. 14 eserinden 11 tanesi şerhtir ve bu şerhlerin hepsi de Farsça eserlere yapılmıştır. Dolayısıyla bu eserde Şem’î’nin Farsçayı öğretme kaygısı da hissedilmektedir. Ardından eserin yazılmasına vesile olan ve eserini sunulduğu Yeniçeri Ağası Tırnakçı Hasan Ağa’yı övgü gelir. Şem’î’ye göre ilim, marifet, izzet, şeref, cömertlik ve fazilet sahibi; devlet ricali arasında meşhur; ismi ve huyu ‘Hasan’ (güzel) (Turan 2015: 60-61) olan biridir. 

Eser, beyit şerhinden çok mısra şerhi olarak karşımıza çıkmaktadır. Önce mısra düz cümle şekline kelime kelime tercüme edilmiş ardından da “ya’nî” ifadesiyle maksada işaret edilmiştir. Gramatikal bilgi, ayet, hadis, menakıp, İslâm tarihi eserlerinin, dini-tasavvufi eserlerin vb. kaynakların kullanılarak şerh geleneğinin hemen bütün unsurlarını kendisinde toplamış diyebileceğimiz eser, aynı zamanda eski Türk edebiyatında Mantıku’t-Tayr’ın tamamına yapılan tek şerh hüviyetine sahiptir. Kelimelerin genellikle “murâd” ifadesiyle mısrada ne anlamda kullanıldığını yer yer kaynaklarıyla birlikte veren şerh, ansiklopedik bilgilerle okuyucunun genel kültürünü de geliştiren bir özelliğe sahiptir. Eserde oldukça sade ve anlaşılır bil dil kullanılmıştır. Eski Anadolu Türkçesi döneminin (13-15. yy.) etkisinin azalarak da olsa sürdüğü bir dönemde kaleme alınan eserde bu döneme ait Türkçe kelimelere de rastlamak mümkündür. Mantıku’t-Tayr’daki hikâyelere ek olarak şerhte Şem’î’nin de metni zenginleştirmek için başka eserlerden görüp ya da duyup eklediği hikayelerle birlikte toplam 201 hikâye mevcuttur. Şem’î, şerhini hazırlarken tek nüsha üzerinden hareket etmemiş birden çok Mantıku’t-Tayr nüshasını görmüş ve eserinde kullanmıştır.

Şerh-i Mantıku’t-Tayr,  “Birinci Makale” yani “Meşveret Kerden-i Murgân Bâ-Hüdhüd” başlığına kadar Latin harflerine aktarılarak ve incelenerek yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (İnce 2012). Bilinen üç nüshasının tenkidiyle metin ve inceleme olarak  Muhittin Turan tarafından yayınlanmıştır (2015). 

Şârihin biyografisi için bk. “Şem’î Mustafa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü.  http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semi-mustafa