Şeyhî'nin, ilk dönem sûfîlerinden Ebû Bekr Muhammed b. Mûsâ el-Vâsıtî el-Fergānî’nin (ö. 320/932’den sonra) “İn künte kâimen bi-ğayrike fe-ente fânin bi-lâ cemʻin ve tefrikatin (Sen ğayr ile kâimsen cemʻ ve tefrika sahibi olmaksızın fenâ menziline vâsıl olmuşsun)” sözünün şerhini ihtiva eden eser. Ebû Bekr el-Vâsıtî’ye nispet edilerek tasavvufî açıdan şerh edilen bu sözün kaynağı hakkında müellif herhangi bir açıklama yapmamış, bu risaleyi hangi amaçla ve ne zaman kaleme aldığını belirtmemiştir. Ancak Şeyhî’nin, Bahrü’l-velâye isimli eserinin sonunda h. 1200-1210/ m. 1786-1295 yılları arasında tasavvuf geleneğindeki önemli isimlere nispet edilen bazı sözleri şerh ettiğini ifade etmiş olması, söz konusu risalenin de bu tarih aralığında kaleme alındığı izlenimini vermektedir (Şeyhî 240b).

Şeyhî’nin eserlerinin bir araya getirildiği üç farklı mecmua içerisinde ilgili risalenin de yer aldığı tespit edilmiştir. Söz konusu mecmualar incelendiğinde risalenin, “Ebû Bekr el-Vâsıtî kaddesallâhu sırrehu buyurmuşlar” başlığıyla kaydedildiği görülmektedir. Risalenin müellifine aidiyeti hakkında metin içerisinde herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte eserin sonundaki şiirde “Şeyhî” mahlası bulunmaktadır. Ayrıca Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1925), Şeyhî’nin eserlerini sıralarken Şerh-i Kelâmi’l-Vâsıtî’yi de zikretmiştir (Bursalı 2016: 1/94). Bu bilgiler ilgili risalenin Şeyhî’ye aidiyeti konusundaki şüpheleri ortadan kaldırmaktadır.

Şeyhî, risalenin başında Ebû Bekr el-Vâsıtî’ye nispet edilen sözdeki “ğayr” ifadesinden maksadın Cenâb-ı Hak olduğunu ifade etmiştir. Çünkü halkın gayrı Hak, Hakk’ın gayrı ise halktır. Kişi Hak ile kâim olunca gerçek bir varlığa sahip olmadığını, esasen bir gölgeden ibaret olduğunu anlar. Böylece varlık vehmine kapılmaktan ve isneyniyyetten (ikilik) kurtulur. Fenâ makamına erişip Hakla bâki olan kişi, cemʻ ve fark hallerinden geçerek cemu’l-cem' ve fark-ı sânî’ye yani hakka’l-yakîn mertebesine vâsıl olur. Bu, ulaşılacak son makamdır. Teşbih, tenzih, teşbih ve tenzihi cemʻ etmek, ahadiyyet ve vâhidiyyet mertebeleri, taayyün, ilahî isim ve sıfatların izhar olunma isteği, tevhid sırrı, yaratılışta maksadın ne olduğu gibi hususlar şerhte ele alınan konulardandır.

Ali Yılmaz’ın, Şeyhî ve eserleri hakkında yapmış olduğu çalışmada, ilgili risalenin yer aldığı mecmua ve muhtevası hakkında muhtasar bilgiler verilmiştir (1989: 269-271). Şeyhî’nin yazma halindeki bazı eserlerinin neşredildiği bir yüksek lisans tezinde Şerh-i Kelâmi’l-Vâsıtî farklı bir nüsha esas alınarak transkribe edilmiştir (Sejfovska 2017). Şeyhî’nin Şerh-i Kelâm-ı Ca‘fer-i Sâdık isimli risalesi hakkında yapılan bir makale çalışmasında da Şerh-i Kelâmi’l-Vâsıtî’nin diğer iki çalışmada tespit edilemeyen üçüncü bir mecmuası hakkında bilgiler verilmiştir (bk. Koçyiğit, Ekinci 2021).

Yazarın biyografisi için bk. “Şeyhî, Molla-zâde Şeyh Süleymân Şeyhî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhi-mollazade-seyh-suleyman-seyhi