ŞERH-İ HAKÂYIK-I EZKÂR-I MEVLÂNÂ (FÂZIL PAŞA)
şerh
Bosnalı Mehmed Fâzıl Paşa (d. 1210/1795 - ö. 1300/1882)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin evrad ve ahzabının Bosnalı Mehmed Fâzıl Paşa (d. 1210/1795 - ö. 1300/1882) tarafından yapılan Türkçe şerhi. Eser, Arapça kısa bir hamdele ve salvele ile başlar. Sonrasında Türkçe olarak eserinin sebeb-i telifi anlatılır. Buna göre “Karahisâr-ı Sâhîb müftüsü Mevlânâ Alî el-Feyzî ibn Osmân”, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Kuran ayetleri yanında hadis ve ediyelerden oluşan evradını, hadis kitapları ile muteber evrâd şerhlerine müracaat ederek “lafzen-be-lafz” tespit edip bunları “tahte’l-lafz” usulüyle muhtasar bir şekilde Türkçeye tercüme edip “Tercüme-i Suğrâ” adını vermiştir. 

Kendisini “bendegân-ı tarîkat-ı Mevleviyye”den sayan Mehmed Fâzıl Paşa, Alî Feyzî Efendi’nin bu eserine benzer şekilde bir eser yazmaya karar verdiğini belirtir. Bu maksatla; Zübdetü’l-Âsâr ve Mevâhibü’l-Envâr, Hulâsatu’t-Tebyîn fî Tefsîr-i Yâsîn, Tefsîr-i Fâtiha-i Şerîf li’ş-Şeyh İsmâîl Hakkî, Tefsîr-i Futûhât-ı Kenzü’l-Kur’ân gibi tefsir kitaplarından; Kûtü’l-Kulûb-ı Ebî Tâlib el-Mekkî, İhyâ’u’l-Ulûm, Ezkâr-ı Zekeriyyâ Yahyâ ibn Şerîf en-Nevevî, Hısnu’l-Hasîn-i Muhammed el-Cezerî, Kenzü’l-Ubbâd fî Şerhi’l-Evrâd-ı Alî bin Ahmed el-Gavrî el-Herâtî, Makâletü’l-Ferdiyye ve Risâletü’l-Verdiyyetü’l-Halvetiyye li’ş-Şeyh Ömer el-Fu’âdî, Kitâb-ı Matlabu’t-Tâmmu’s-Sivâ alâ Hizbi’l-İmâm en-Nevevî gibi hadis ve ediye kitapları ile konuyla ilgili daha birçok muteber kitapları inceledikten sonra “sâlikân ve muhibbân”ın Kur’ân’ın lafzi manasını kesbetmesi için Mevlânâ’nın evradını derleyip yazdığını belirtir. “Evrâd-ı kebîr” dediği bu virdleri şerh ettikten sonra Mevlânâ’nın “fürû’ât-ı evrâd-ı şerîfelerinden” yedi günden her birisi için devam ettiği doksan dokuz esmâü’l-hüsnâ ve esmâ-ı nebeviyye ile diğer bazı ediye-i şerifeyi tespit edip bunları tahte’l-lafz usulüyle Türkçeye muhtasarca tercüme ettiğini ifade eder. Yazdığı şerhe bir zeyl de ilave ettiğini belirten Mehmed Fâzıl, bu zeylde havas kitapları ile tasavvufî kitaplara müracaatla esmâü’l-hüsnânın havas ve faydalarını derc edip bunların ne zaman okunacaklarına dair bilgi verdiğini söyler.

Sebeb-i telif bölümünden sonra eser, evliyanın evrâd ve ahzâbını okumak isteyen kimseler için bilinmesi gereken hususlara dair bir mukaddime ile devam eder. Daha sonra ise müellifin belirlediği taslak çerçevesinde tespit edilen evradın şerhi ile devam eder. Ancak 353. sayfada “Fihrist-i Silsile-i Tarîkat-ı Aliyye-i Mevleviyye” başlığı ile uzunca bir bölüme yer verilmiştir. Bu bölüm adeta bir Mevlevilik tarikatının tarihçesi gibi olup önemli bilgileri havidir. Bu bölümün sonunda müellif sözü kendi şeyhine getirip bu vesile ile kendisinin de Mevleviliğe intisabını ve Şeyh Kudretullâh Efendi’nin elinden külah giymesini ve Mevlânâ’nın evradını okutmaya dair icazet almasından bahseder ki bu bilgiler Fâzıl Efendi’nin biyografisi açısından oldukça önemli bilgilerdir.

Mehmed Fâzıl Efendi, eserinin hatime kısmında verdiği bilgilere göre eserini “Hakâyık-ı ezkâr-ı Mevlânâ” ibaresinin işaret ettiği 1269/1852-53 yılında yazmaya başlamıştır. Eserine “Şerh-i Hakâyık-ı Ezkâr-ı Mevlânâ” ismini verdiğini açıkça beyan eden müellif, eserinin müsveddesini 15 Rebiyülevvel 1272 (25 Kasım 1855) tarihinde tamamladığını belirtir. Bundan sonra birkaç sene eseri tashih ve tebyiz etmekle geçirdiğini ifade eden şarih, eserin tebyîz ve teclidini ileri bir zamana ertelediğini ifade eder. Doğum yeri olan Bosna’ya gittiğinde kitabı da yanında götürüp buraya vardığında eseri tebyiz ve istinsah eder. Bu ise Sultan Abdülazîz Hân’ın tahta geçtiği 1277/1861 yılına denk gelir. Şarih bu vesile ile eserini kendisine ithaf etmek maksadıyla bahsi geçen padişahın medhiyesini ele alıp eserinin de yazılış tarihini verdiği bir kaside ile eserine son vermek istediğini belirtir. Bu kasideden sonra birçok kaynağa başvursa da eserinde bazı hatalar olabileceğini ifade edip bunlardan dolayı özür beyan eder.

Böylece telifi tamamlanan eserin sonunda “tab ve neşir” tarihine dair de bilgiler bulunmaktadır. Şarih 1283 yılının Muharrem ayının üçüncü günü (18 Mayıs 1866) el-Hâc Muharrem Efendi’nin Destgâhı’nda basımı tamamlan eserin tab ve neşir tarihini, padişahın yeni yılını da tebrik ettiği bir kaside ile verir. Bu tarihten sonra “Mahkeme-i Ticâret ketebesinden” olduğu belirtilen Fatîn Efendi ile bizzat şarihin kendisinin düştüğü iki kısa tarihe de yer verilmiştir.

Bilimsel bir çalışmaya konu olmadığı tespit edilen eser Talip Galip Seratlı tarafından günümüz Türkçesine aktarılarak neşredilmiştir. 

Müellifin biyografisi için bk. "Fâzıl Paşa". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fazil-pasa 

Eserden Örnekler


“ve sevâ’un aleyhim e-enzertehum em lem tünzirhum lâ-yü’minûn” et-tefsîr: Ma’nâ-yı nazm-ı mübîn: Allâhu ta’âlâ i’lem habîbim Muhammed sallallâhu aleyhi ve sellem! Ol kavme berâberdir korkutsan da onlar mü’min olmazlar dimekdir. Me’âl-i nazm-ı mübîn: Ol ekser-i kavme çünkü kelime-i azâbın sübût ve vücûbu ilm-i ezelîmizde mukarrer ü muhakkak olmağla onları mağlûl u mukmah kılıp emâm ve halflerinden vücûd-ı habâset-âlûdların melâsık u mütelâzık-ı sedd-i sedîde vaz’ edip basîr-i basîretlerin gıtâ’-ı beyyinâtı ve ğışâ’-ı rüsvâyî ile mütevârî kıldık. Ol asabe-i mağzûbe adem-i îmânlarından nâşî kıbel-i Hakk’a müte’attıf ve mütemâ’il oldukları müsbet ve makzî olıcak azâb-ı Kahhârî ve ikâb-ı Cebbârî vukû’uyla onları sen Resûl-i vâlâ-makâmın ihâfe ve adem-i ihâfesi onlara berâberdir. İmdi ber-mûceb-i takdîr-i Rabb-i müheymin ol gürûh-ı dalâlet-mu’lin mü’min olmazlar demekdir (Mehmed Fâzıl Paşa, Şerh-i Hakâyık-ı Ezkâr-ı Mevlânâ, s. 38).

Kaynakça


Duman, Mehmet Akif (2005). Fâzıl Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.

Koyuncu, Zeynep (2007). "On Dokuzuncu Asır Şairlerinden Mehmet Fâzıl’da Mevlâna ve Mevlevîlik Etkisi". Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik Ulusal Sempozyumu. (14-16 Aralık 2006). 111-121.

Mehmed Fâzıl Paşa (1866). Şerhü’l-evrâdü’l-müsemmâ bi hakâyık-ı ezkâr-ı Mevlânâ, Mevlânâ Celâleddin-i Rumi, 672/1273. İstanbul: Bosnavî el-Hac Muharrem Efendi Destgâhı.

Seyyid Fâzıl Mehmet Paşa. Hazret-i Mevlânâ’nın duaları, Şerhü’l-evrâdü’l-müsemmâ bi hakâyık-ı ezkâr-ı Mevlânâ, Mevlânâ Celâleddin-i Rumi, 672/1273. (aktaran Talip Galip Seratlı). İstanbul: Rumi Yayınları.

Atıf Bilgileri


Yazar, Sadık. "ŞERH-İ HAKÂYIK-I EZKÂR-I MEVLÂNÂ (FÂZIL PAŞA)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/serh-i-hakayik-i-ezkar-i-mevlana-fazil-pasa. [Erişim Tarihi: 16 Temmuz 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (FÂZIL) Fâzıl Paşa Gönül Delice
Görüntüle
2 REDDİYE VE TEKZÎBİYYE (FÂZIL PAŞA) Fâzıl Paşa Dr. Öğr. Üyesi Şermin BAKA TELLİ
Görüntüle
3 DİVANÇE (VÂZIH) Mustafâ Vâzıh Araş. Gör. Giyasi BABAARSLAN
Görüntüle
4 MEVRİDÜ’L-VÜSÛL FÎ MEVLİDİ’R-RESÛL (İBRÂHÎM ZİKRÎ) İbrâhîm Zikrî Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
Görüntüle
5 ED-DÜRERÜ'L-MÜNTAHABÂTÜ'L-MENSÛRE FÎ ISLÂHİ'L-GALATÂTİ'L-MEŞHÛRE / GALATÂT-I HAFÎD EFENDİ Hafîd, Mehmed Hafîd Efendi Doç. Dr. Ramazan Ekinci
Görüntüle
6 TARÎKÜ'L-İHTİSÂR Nûrî, Osman Hanyevî Prof. Dr. Orhan Kurtoğlu
Görüntüle
7 TUHFETU SABRÎ AN-LİSÂNİ BULGARÎ Mehmed Sabrî Dr. Öğr. Üyesi Özkan Uz
Görüntüle
8 RAVZ-I VERD Şâkir, Ahmed Paşa Prof. Dr. Ramazan Sarıçiçek
Görüntüle
9 KENZ-İ FUSAHÂ (ABBAS KEMÂL EFENDİ) Abbas Kemâl Efendi, Kerküklü Diğer Öznur ÖZER
Görüntüle
10 DÎVÂN (ABDÎ) Abdî, Abdülkerîm Abdî Efendi Prof. Dr. Beyhan KESİK
Görüntüle
11 MEVLİD (ABDÎ) Abdî Doç. Dr. Hasan Kaya
Görüntüle
12 DÎVÂN (ABDÎ) Abdî, Şarkîkarahisarlı Dr. Hacer SAĞLAM
Görüntüle