Niyâzî-i Mısrî’nin “Ezelden nâr-ı ‘aşkla ben yana geldüm cihân içre” mısraıyla başlayan yedi beyitlik gazeline yazılan şerh. Mustafa Azbî eserini Dezvîr ? (دزویر) şeklinde isimlendirmiştir. 43 varaktan oluşan eserin telif tarihi belirtilmemiştir. Şârih, beyitlerin anlam dünyası içerisinde; insanın yaratılışını, manevi yolculuğu ifade eden seyr ü sülûku, nefis ile mücadeleyi, sâlikin iç dünyasını, kendini bilmeyi ve nihayetinde insanın Rabbini tanımasını metaforik bir anlatım kullanarak derinlemesine ele almaktadır. Bu çerçevede eser; “vahdet-i vücûd/varlığın birliği” ilkesi çerçevesinde Allah, âlem ve insan ilişkilerini konu almaktadır.

Şerh; klasik tertîbe uygun olarak besmele, hamdele ve salvele ile başlar. Azbî bundan sonra şerhedeceği yedi beyitlik gazeli tam metin hâlinde sunmuş ve sebeb-i telîfe/teşrîhe geçmiştir. Bu bölümden sonra gazelin ilk beytinin şerhine geçilir. “Anâsır-ı erba‘a” ya da “mevâdd-i erba‘a” olarak isimlendirilen ve varlıkların yapıtaşı olarak görülen “hava, su, toprak ve ateş” eserde yoğunluklu olarak işlenen konuların başında gelir. Şârih, insanın/kâinatın yaratılışıyla ilgili olan bu dört unsur etrafında bazı sembolik sayılara da sıklıkla yer verir. Şerhte geçen mihver kavramlardan bir diğeri ise aşktır. Azbî, varlığın temelinde/başlangıcında aşkı görmektedir. Beyitleri açıklarken “zâhir ve bâtın âlemleri, Celâl ve Cemâl, fenâ ve bekâ, hakikat-i Muhammediye, marifetullâh, irâde-i ezeliyye, küfür, iman, seyr, nefs vb.” kavramlar üzerinde duran Azbî, “ârzû-yı vahdet-i ezel” şeklinde ifade ettiği özlemini şerhin genel dokusu içerisine hissedilir bir şekilde yerleştirmiştir.

Eser; telmih, temsîl ve tahkiye unsurlarını barındıran, remizler kullanılarak alegorik bir üslupta yazılmış, tasavvufî derinliği olan bir şerhtir. Azbî, kullandığı bazı anlatım teknikleri, yaptığı iktibaslar ve verdiği ek bilgilerle şerhe konu olan gazelin kapalı kısımlarını daha anlaşılır kılmayı; böylece Mısrî’nin ne demek istediğini ortaya koymayı hedeflemiştir. Azbî, gazelde geçen kelimelerin/tabirlerin zâhirî mânâları üzerinde durmak; vezin, nazım şekli ve söz sanatlarını göstermek ya da bazı dilbilgisi kuralları çerçevesinde açıklamalarda bulunmak yerine, şiirdeki “mânâ dili”ni önemsemiş; kullanılan kelimelerin/kavramların ne anlama geldiklerini tasavvufî derinlik içerisinde ele almayı öncelemiştir. Şârih, ifadeyi kuvvetlendirmek/delillendirmek, anlamı zenginleştirmek adına yer yer manzum alıntılar da yapmıştır. Azbî’nin şerhte alıntı yaptığı şairler: Yûnus Emre (v.1320-21), Nesîmî (v.1417?), Yazıcıoğlu Mehmed (v.1451), Şâh İsmail-i Safevî (v.1524), Edirneli Hüseyin Âlî Çelebi (v.1648), Nakşî Ali Akkirmânî (v.1655) ve Niyâzî-i Mısrî (v.1694)’dir. Şerhte dikkat çeken bir diğer husus ise âyet ve hadis iktibaslarının çokluğudur. Azbî’nin şerhinde, dinî-tasavvufî eserlerde görülen çeşitli anlatım tekniklerini kullandığı görülür. Şârih yer yer okuyucu sanki karşısındaymış gibi bir anlatımı tercih etmiştir. Bu şekilde Azbî, hitap yoluyla anlatım tarzını esas alarak muhatabını etkilemeyi ve anlattıklarına dikkat çekmeyi hedeflemiştir. Şârihin sıklıkla kullandığı bir diğer anlatım tekniği ise tahkiyedir. Şerhte, muhatabın dikkatini çekmek ve merak duygusunu uyandırmak için “soru-cevap” yöntemine de başvurulduğu görülür.

Azbî’nin Niyâzî-i Mısrî’nin “içre” redifli gazeline yazdığı bu şerh, Abdülmecit İslamoğlu tarafından incelenerek yayınlanmıştır (İslamoğlu, 2016).

Şârihin biyografisi için bk. "Azbî Baba, Mustafa, Kütahyalı". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/azbi-baba-mustafa-kutahyali