Eserden Örnekler

Allâh

Allâhu Teʿâlâ isimlerinden bir isimdür ki cümleye delâlet ider. Ve bundan gayrı isimler ancak her biri başka başka maʿnâya delâlet ider. Meselâ, Rahmân Rahîm’e, Rahîm Gafûr’a, Gafûr Şekûr’a delalet itmez. Ammâ, lafzatu’llâh cemîʿ-i esmâ-i İlâhiyyeye delâlet ider. Anunçün buna ism-i zât müstecmiʿ-i cemîʿ-i sıfât dinür.

Hû

İbâretdür şol sırr-ı gaybden ki aslâ şühûdı mümkin olmaya. Ammâ cemîʿ-i mevcûdât anunla zuhûr bulmış ola. Şol çekirdek gibi ki evvel çekirdek idi sonra şecer oldı. Eger evvel çekirdek olmayaydı şecer olmazdı. Şecerün her birinde sirâyet itmişdür, lâkin görünmez. Ve şecer, neşv ü nemâyı ol sır ile alur. Yılda bir kez yapraklanur ve çiçeklenür, mîve virdigi gibi ol sır ile dökilüp mîve zâhir olan çekirdek ol sırdur ki bir idi bin göründi, binden yüz bin göründi. Cümle bir çekirdekdür, gâh bir görünür gâh bin görünür. Gözde gören ol sırdur, kulakda işiden ol sırdur, elde olan kuvvet ol sırdur, ayakda yüriyen ol sırdur, yüzde görinen hüsn ol sırdur, ol hüsne âşık olan yine ol sırdur. Güldeki râyihâ-i tayyibe vü bülbüldeki efgân-ı nâ-mütenâhiyye ol sırdur. Âh! Ne diyem ki her ne var ise ol sırdur ki bu kadar elvân-ı muhtelife ile zuhûr itmişdür. Kendi cümleye iç olmışdur, görünmez. Sıfâtı kendüye dış olmışdur ki hep görünen oldur.

El-Azîm

Azamet, ululuk maʿnâsınadur. Mutlak azamet Allâh Te’âlâ’ya mahsûs bir sıfatdur zîrâ, ulûhiyyet sıfatlarındandur. Ulûhiyyet Allâh’a mahsûsdur. Halka bundan hisse ancak bu kadar ki her şeyde Hakk’un azametini müşâhede vü mütâlaʿa ide. Tâ ki “el-Azîm” ismini zâkir omış ola.

El-Hakk

İbâretdür şol vücûd-ı hakîkatden ki ana hergiz zevâl irmeye, dâimâ sâbit oladura. İmdi, mevcûdâtun herbirinün birer [bekâsı yüzi vardur ki o şey’ün vucûd-ı zıllîsi anunla kâ’imdür.] Bekâsı yüzine Hakk dinür, fenâsı yüzine halk dinür. “Küllü şey’in hâlikün illâ vecheh.” [ana] işâretdür.

Es-Samed

Samed oldur ki cemîʿ-i hâcetlerin teveccühi ana ola. İmdi, samediyyet mutlak Hakk’un oldıgındandur ki mevcûdâtda bir mevcûd yokdur ki bu sıfatdan anda bir sıfat olmaya. 

(Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 2487, v. 1b-14a)