Bayramîliğin kurucusu kabul edilen Hacı Bayram-ı Velî’nin (d. 753/1352-1353 - ö. 833/1429) “Çalabım bir şar yaratmış” mısrasıyla başlayan ilahi türündeki şiiri üzerine Celvetiyye tarikatına mensup İsmail Hakkı Bursevî’nin yaptığı mensur şerh. Hece vezniyle yazılan, tasavvufi remiz ve mazmunlarla örülü şiirin aslı altı dörtlükten oluşmaktayken şerhte bu şiir altı beyte dönüştürülmüş ve mısra mısra şerh edilmiştir. Türk şerh edebiyatının en önemli isimlerinden olan İsmail Hakkı Bursevî’nin bu şerhi, şiir üzerine yazılan diğer şerhlere nazaran daha hacimli ve meşhurdur. Eserin birçok kütüphanede farklı yazma nüshaları olup bunlardan bazıları Şerh-i Nutk-ı Hacı Bayram-ı Velî, Şerh-i Gazel-i Hacı Bayram-ı Velî, Şerh-i Rumuzât-ı Hacı Bayram-ı Velî gibi isimlerle kayıtlıdır. Eseriin telif tarihi son varakta 1118/1708 olarak verilmiştir (Taştan 1999: 17; Erdoğan vd. 2016: 416).

Şerh-i Ebyât-ı Hacı Bayram-ı Velî 25 varaktan oluşmaktadır. Müellif, diğer ebyât şerhlerinde yaptığı gibi, şerh sebebini izah etmeksizin hemen şerhe başlamakta, dua ile sonlandırdığı eserinin “ihvân-ı tarîkata bir hediye” olduğunu belirterek amacının “isticlâb-ı du’â-yı hayr” (hayır duası almak) olduğunu söylemektedir (Taştan 1999: 17). Âlim, müfessir, mutsavvıf ve şair olan İsmail Hakkı Bursevî’nin bu vasıflarının izlerini eserde görmek mümkündür. Eserde kelimelerin lügavi ve mecazi anlamları, işari anlamları ve tasavvuf ıstılahına göre farklı anlamları verilmekte; görüşlerin desteklenmesi için sık sık ayet, hadis ve kelam-ı kibar örneklerine başvurulmaktadır. “Hacı Bayram kendi banlar o şârın menâresinde” mısrasının altında yer alan “Hacı aslında hâccdır, teşdîd ile tahfîfen cîm-i sânî yâya ibdâl olunmuşdur” açıklaması şerhte ses değişimleri ve fonetik mevzulara dahi değinildiğini gösteren unsurlardandır. Şiire dair teknik bilgiler de görülmektedir: “Bâzâre âhirinde hâ-i alâmet zarûret-i vezn içindir”. Farklı İslami mezheplerin ve kelam okullarının görüşleri de eserde zikredilip tartışılmıştır: “… Mu’tezile ve Cehmiyye gibi ki Allâhu te’âlâ âlim bi-zâtihî ve kâdir bi-zâtihîdir derler, başka sıfat-ı ilm ve sıfat-ı kudret isbât etmezler. Bu ise nassa muhâlifdir” (Polat 2008: 75, 77, 82). Eserde sıkça Muhammediyye’den, Şeyh Sa’dî-i Şîrâzî, Mevlânâ, Yunus Emre, Eşrefzâde Rûmî gibi şairlerden şiir alıntıları yapılmaktadır. Metnin bazı yerlerde soru cevap şeklinde ilerlemesi şerhin dikkat çeken üslup özelliklerinden birisidir.

Eser, Ahmet Taştan (1999) ve Arzu Polatoğlu (2008) tarafından Latin harflerine aktarılmış ve Suat Ak (2013) tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Hakkı, Bursalı İsmail Hakkı Bursevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hakki-bursali-ismail-hakki-bursevi