Şam Mevlevîhânesi şeyhi İlmî Dede'nin, Yûsuf Sîneçâk’ın ‎Mesnevî’den 35 konuda 366 beyti seçerek oluşturduğu Cezîre-i Mesnevî’nin ilk ve en meşhur ‎şerhi. Kendisinden sonra kaleme ‎alınan Şeyhî mahlaslı Abdülmecîd Sivasî’nin mensur ve Abdullah Bosnevî’nin manzum şerhleri, ‎İlmî Dede şerhini merkeze almışlardır. Sabûhî, İhtiyârât-ı Hazret-i Mesnevî-i Şerîf adlı eserini ‎İlmî Dede şerhine nazîre olarak kaleme almıştır.‎

İlmî Dede 979 yılı Rebîulâhir ayı/Eylül 1571 ortalarında muhtemelen İstanbul’da kaleme almış ‎olduğu şerhinin ismini Lemehâtu Lemeâti Bahri’l-Ma‘nevî Şerhu Cezîreti’l-Mesnevî koymuştur. ‎Onun Cezîre’yi şerh etme gerekçesi kendisi de bir Mevlevî olan zamanın Osmanlı padişahının ‎isteğidir. Öte yandan İlmî Dede’nin Cezîre-i Mesnevî dışında Mesnevî’nin birinci cildinin ‎dîbâcesi üzerine biri Türkçe diğeri Farsça olmak üzere iki adet şerhi bulunmaktadır. Farsça ‎şerhini bir ramazan gecesi ziyaret ettiği Kâmrân Paşa’nın isteği üzerine yaptığını belirtmiştir. ‎Cezîre-i Mesnevî’yi sultanın emri ile Mesnevî’nin birinci cildinin dîbâcesini bir paşanın isteği ‎üzerine şerh etmesi, kendisinin yönetici zümre arasında tanındığını göstermektedir. Müellif hattı ‎Millî Kütüphane’de olan İlmî Dede’nin Cezîre şerhinin yüz civarında nüshası bulunmaktadır. ‎İlmî Dede şerhinin bazı nüshaları Şeyh Ferid Efendi, Derviş Ali ve Ahmed Meknî gibi isimlere ‎nispet edilerek farklı şerhler oldukları zannedilmiştir. Nüshalar karşılaştırıldığı zaman hepsinin ‎İlmî Dede şerhinin nüshaları olduğu anlaşılmaktadır.‎

İlmî Dede şerhinin muhatap kitlesi Farsça bilmeyen mübtedî Mevlevîlerdir. Şerh usûlü de bu ‎minvâlde şekillenmiştir. Şerhte, beytin ne demek istediği üzerinde durulmuş, ihtilaflı konulara ‎girilmemiş, gramatik tahlillere yer verilmemiş, yalın bir dille salik için beytin ne ifâde ettiği ‎açıklanmıştır. Farsça beyitler zikredildikten sonra beyitler tercüme edilmiş ardından ya‘nî ‎ifâdesiyle beytin şerhine geçilmiştir. Ne Şeyh Galib’in ağdalı ve edebî ne de Sivâsî’nin ilmî yönü ‎ağır basan dili bu şerhte görülmez. Eser devrine göre oldukça sade bir dille yazılmıştır. Ancak ‎şârihin ilmî kişiliği ve şerhe konu metnin Farsça oluşu Arapça-Farsça kelime kullanımına imkân ‎vermiştir. Bununla beraber eserde çok sayıda Eski Anadolu Türkçesi’ne ait arkaik kelimenin ‎mevcudiyeti dikkat çekmektedir. İlmî Dede şerhi, dilinin ve muhtevâsının sadeliği yönüyle bu ‎iki mensur Cezîre-i Mesnevî şerhinden ayrılır. İlmî ya da edebî kaynaklara başvurulmadığı ‎görülür. ‎

Vahdet-i vücûda kâil olan İlmî Dede’nin Fusûsu'l-Hikem ve Fütûhât-ı Mekkiyye'nin bazı noktalarına Ta’lîkât’ından ‎bahsedilmektedir. Şam Mevlevîhanesi şeyhi iken lâubâlî dervişlere hoşgörülü davranan İlmî ‎Dede, şerhinde şeriatın muhafazası hususunda hassastır. Fıkh-ı zâhirin, aşkın zâhirini ‎oluşturduğunu, dört mezhep imamının, aşkın zâhir kısmını ümmet-i Muhammed için ortaya ‎koyup şeriat bayrağını yücelttiklerini belirtmiştir. ‎

Eser üzerine Hilal Tuğba Mengüç tarafından yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (2005). 

Şairin biyografisi için bk. “İlmî, İlmî Dede”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. ‎http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ilmi-ilmi-dede