Şam Mevlevîhânesi şeyhi Mehmed İlmî Dede’nin 16. yüzyıl Mevlevî şairlerinden Yûsuf-ı Sîne-çâk’in (ö.1546) Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden seçtiği 366 beyitten oluşan Cezîre-i Mesnevî adlı eserine yazdığı ilk Türkçe şerhlerden biri olan eseri. Tam ismi Lemaât-ı Bahri’l-Manevî Şerh-i Cezîre-i Mesnevî olan eserin bazı nüshalarında eser ismi olarak sadece Şerh-i Cezîre-i Mesnevî kaydı bulunmaktadır. İlmî Dede’nin müritleri tarafından Farsça bilmeyenlerin de Yûsuf-ı Sîneçâk’in eserinden faydalanması amacıyla bir şerh kaleme alması talebi doğrultusunda hazırlanan eserde gramer açıklamalarına yer verilmemiş, doğrudan beyitlerin açıklamasına geçilmiştir (Mengüç 2005: 29-30). Eserde Farsça beyitlerin birebir tercümesini takiben beyitlerin muhtevası özelinde uzun veya kısa açıklamalar bulunmaktadır.

Nasihat üslubunun tercih edildiği eserde “Hz. Hudâvendigâr’ın temiz zatı, inkarcılara nasihatler, insanın yaradılışı, tevbe, bir kılavuzun gerekliliği, Allah dostlarıyla sohbetin faydaları, dünyayı terk etme, mal ve makamı kötüleme, tevekkül ve kanaat” gibi başlıklar bulunmaktadır. Öğreticilik temelinde olması sebebiyle oldukça sade bir üslup ile yazılan eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde 17, yine İstanbul ve diğer şehirlerde bulunan yazma eser kütüphanelerinde 9 olmak üzere toplam 26 nüshası tespit edilmiştir (Mengüç 2005: 31-32).

İlmî Mehmed Dede’nin Şerh-i Cezîre-i Mesnevî adlı eseri üzerine bir yüksek lisans tezi hazırlanmıştır (Mengüç 2005). Mesnevî ile Cezîre-i Mesnevî’nin Türkçe şerhleri konusu özelinde yapılmış çalışmalarda da İlmî Mehmed Dede’nin bu eseri üzerine inceleme ve notlar bulunmaktadır (Güleç 2004, Demirel 2007, Bozaslan 2016).

Şairin biyografisi için bk. “İlmî, İlmî Dede". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ilmi-ilmi-dede