Koniçeli Mûsâ Kâzım Paşa’nın kendi elinden çıkmış ve on altı yaşına kadarki otobiyografisini anlattığı sergüzeşt-nâme türündeki mesnevisi. Şairin Külliyat’ı içinde Ser-güzeşt başlıklı ve altıncı mesnevisi olan eser, "mef’ûlü mefâ’ilün fa’ûlün" kalıbı ile yazılmış ve tamamlanmadığı anlaşılan 1019 beyit ve 8 “Makâle”den meydana gelmiştir. Haluk Gökalp tarafından sergüzeşt-nâme türü üzerine yapılan müstakil bir çalışmada, eserin Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi, No. 319 (yk. 3b-30a)’da bulunan ve müellif nüshası olduğu ifade edilen ikinci nüshası kullanılmıştır. Gökalp çalışmasında, “Koniçeli Kâzım Paşa’nın Sernüvişt-nâme-i ‘Âcizî adlı mesnevisi 988 beyit ve 10 bentten ibarettir. Müsvedde şeklinde olan ve tamamlanamayan eser tahminen 1837 yılından sonra yazılmıştır. Eserde Koniçeli Kâzım’ın doğumundan on altı yaşına kadar yaşadığı hâdiseler tüm ayrıntılarıyla anlatılır.” tespitini yapmıştır.

Kâzım Paşa’nın şiirlerinin/eserlerinin son şekillerini barındıran Külliyat içindeki Ser-güzeşt başlıklı metni esas nüsha olarak değerlendirmek mümkündür. Mesnevide anlatılan olaylar “Makâle” başlıklarıyla birbirinden ayrılmıştır. Tamamlanamamış mesnevide sekiz ana bölüm başlığı yer almaktadır. Bu ana bölüm başlıklarının altında “Hitâb-ı Sâkî”, “Tamâmî-i Sühan”, “Tarif-i Sıfat-ı Bahâr” ve “Evsâf-ı Bihîn-i Nüzhetgâh” gibi alt başlıklar ana konularla ilgilidir. Mesnevide yer alan ana ve alt başlıklar ile beyit aralıkları şöyledir: 1. Makâle-i Ûlâ (b. 41-116); 2. Makâle-i Dîger (b. 117-167); 3. Makâle-i Dîger (b. 168-262), Hitâb-ı Sâkî (b. 263-270), Tamâmî-i Sühan (b. 271-292), Ta’rîf-i Sıfat-ı Bahâr (b. 293-313), Tetimme-i Sühan (b. 314-319), Evsâf-ı Bihîn-i Nüzhetgâh (b. 320-341), Tetimme-i Kelâm (b. 342-394; Gazel 380-384; Gazel 389-394), Ser-Encâm-ı Sühan (b. 395-430); 4. Makâle-i Dîger (b. 431-489; Muhammes 481-489), Evsâf-ı Âlem-i Sabâvet (b. 490-517), Hitâb-ı Sâkî (b. 518-528); 5. Makâle-i Dîger (b. 529-584), Tetimme-i Kelâm (b. 585-602), Tenbîh (b. 603-632), Tetimme-i Sühan (b. 632-635); 6. Makâle-i Dîger (b. 636-676), Ta’rîz (b. 677-692), Tenbîh (b. 693-717), Tetimme-i Sühan (b. 718-795), Hitâb-ı ‘İtâb (b. 796-802), Tetimme-i Kelâm (b. 803-829); 7. Makâle-i Dîger (b. 830-849), Sûret-i Vâkı’a (b. 850-918), Sıfat-ı Sermâ (b. 919-935), Tetimme-i Sühan (b. 936-1017); 8. Makâle-i Dîger (b. 1018-1019…).

Eserde, klâsik bir mesnevide yer alan tevhid, münacat na’t türü bölümlere yer verilmemiş, doğrudan asıl konu anlatılmaya başlanmıştır. Sadece 480. beyitten sonra dokuz bentlik bir münacat yer almaktadır. Münacatın mesnevinin başında yer almaması, klâsik bir mesnevinin bölümleriyle çelişmesi bakımından dikkat çekicidir.

Sergüzeşt-nâme türü üzerine yapılan çalışmada, “Sergüzeşt-nâmelerin Sınırları ve Adlandırılması” yapıldıktan sonra Eski Türk edebiyatında manzum sergüzeşt-nâmeler olarak on dokuz eser tespit edilmiştir. Bu sergüzeşt-nâmelerden birinin de 16. sırada yer alan Koniçeli Musa Kâzım Paşa’nın Sernüvişt-nâme-i Âcizî başlıklı eseri olduğu görülüyor. On dokuz sergüzeşt-nâme içerisinde yer verilen Paşa’nın bu mesnevisi söz konusu çalışmada, “Biçim, İçerik, Üslûp” ana başlıkları ile bunların alt başlıklarında ayrıntılı olarak incelenmiştir. Bu çalışmada Musa Kâzım Paşa’nın “Kâzım” ile birlikte “Âcizî” mahlasını da kullandığı değerlendirilmesi yapılmıştır. Buna katılmak mümkün değildir. “Âcizî” ifadesi yine birkaç sergüzeştte görülen “fakîr, hakîr-i pür-taksîr” gibi tevazu bildirmektedir. Paşa, Külliyattaki hiçbir şiirinde de “Âcizî” mahlası kullanılmamıştır. Musa Kâzım Paşa’nın Sergüzeşt başlıklı mesnevisi, Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi’ndeki nüshada Sernüvişt-nâme-i Âcizî başlığını taşımakta ve söz konusu çalışmada da bu adla değerlendirilmiştir.

Paşa’nın bu mesnevisi, Türk edebiyatındaki benzer örnekleriyle karşılaştırıldığında, tamamlanmamış dahi olsa bir sergüzeşt-nâme türü için beyit sayısının epey fazla olduğu göze çarpmaktadır. Mesnevi, sergüzeşt-nâme türünün incelemesine malzeme vererek katkı sağlamanın ötesinde, şairin çocukluk ve gençlik yıllarına ait hayat hikâyesinin oluşturulmasında da önemli bir yere sahiptir. Müellif eserinde hayatı ile ilgili bilgileri hikayemsi bir üslupla anlatır. Kâzım Paşa’nın doğumunu müjdeleyen olay da bu üslup içinde verilir. Mesnevide verilen bilgiye göre, yaşlı bir dervişin yolu Paşa’nın babası Hüseyin Efendi’nin evine uğrar ve onun konuğu olur. Hüseyin Efendi bu dervişe ilgi gösterir, ikramlarda bulunur. Gördüğü konukluktan memnun kalan derviş, misafirliğinin dördüncü gününün akşamında Hüseyin Efendi’ye gönlünde ne tür bir dileğinin olduğunu sorar. Hüseyin Efendi, bir erkek evlat babası olmayı arzu ettiğini dile getirir. Derviş, Hüseyin Efendi’ye müjde verir. Allah’ın kendisine lütufta bulunacağını, insanların haset edeceği erdemli bir erkek çocuk ihsan edeceğini ifade eder. Bu çocuğa Kâzım adının verilmesi önerisinde bulunur.

Mesnevilerde farklı nazım şekillerine yer verildiği, bu yolla şairlerin eserini veznin değişmez ahenginden bir ölçüde uzaklaştırarak monotonluktan kurtarmaya çalıştığı bilinmektedir. Musa Kâzım Paşa da Sergüzeşt içinde 380-384 ve 389-394. beyitlerde iki gazel ve toplamı 45 mısra olan bir muhammes (muhammesin bend numarası: 1. 481-489.) kaleme almıştır. Ser-güzeşt içerisinde “Münacât” başlıklı 9 bend olarak yer alan muhammes, Külliyat’ta musammatlar içerisinde (Külliyat Mu. XXXIX), 5 ve 6. bentleri eksik olarak “Muhammes-i Diger” başlığıyla ayrıca yer almıştır.

Sergüzeşt’in yeni harfli metni Bardakçı (2007)’nın çalışmasında, ayrıntılı incelemesi ise Gökalp (2009)’in eserinde yer alır.

Şâirin biyografisi için bk. “Kâzım Paşa, Mûsâ Kâzım, Koniçeli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kazim-pasa-musa-kazim-koniceli