Selânikî Mustafa Efendi’nin kaleme aldığı, I. Süleyman - III. Mehmed devirlerine ait vekâyinâme. Eser, Kanûnî Sultan Süleyman’ın saltanatının sonlarından III. Mehmed’in saltanatının ortalarına kadar olan dönemi (971-1008/1563-1600) kapsamaktadır. Biçimsel manada bakıldığında klasik vekâyinâmelerin bir örneği gibi görünse de büyük ölçüde müellifin gözlemlerinden oluştuğu için eser, bir bakıma hâtırat niteliği taşımaktadır. Mustafa Selânikî, vazifelerinden dolayı devlet sistemi içerisinde olduğu için, hem mevcut durumu doğrudan görme ve inceleme imkânını bulmuş, hem de dönemin tanıkları ve resmî belgeleri ışığında tarihini olabildiğince objektif bir yaklaşımla kaleme almıştır (Özcan 2015: 265).

Olaylar, Mustafa Efendi’nin kendine has yorumları ve dikkati ile saray merkezli olarak anlatılmış, eyalet ve serhadlerden merkeze ulaşan yazılar da eserde yer almıştır. Bilhassa III. Murad’ın saltanatının sonlarından itibaren hadiseler, tayin ve aziller düzenli biçimde ve arka planlarına dair bilgiler verilerek kaydedilmiştir. Serhad haberleri, görevlilerin tayini ve ardından görev mahalline hareketleri, fiilen vazifeye başlamaları gibi detaylar genellikle oluş sırasına göre ayrı ayrı yerlerde verilmiştir. Buradan hareketle eserin özellikle III. Mehmed dönemine isabet eden kısmının, günlük tarzında kaleme alındığı değerlendirmesi yapılmıştır (İpşirli 2009: 358).  Müellif bizzat gördüğü, duyduğu veya vesikalar aracılığıyla nüfuz ettiği hadiseleri sadece nakil ve tasvir etmekle yetinmemiş, hususiyle eserinin “hasbihâl”, “şikâyet-i rüzgâr” başlığını taşıyan çeşitli yerlerinde devrinin olaylarının tenkidini yapmış, hırs ve rüşvet ile devletin sürüklendiği ahlakî ve iktisadî çöküntüye vukufiyetle işaret etmiş, muhtelif vesileler ile zamanının ruh hâletini aksettirmiştir (Kütükoğlu 1993: 351).

Devletin resmî kayıtlarının mutlak dilinden farklı olarak kronikler, birtakım toplumsal refleksleri, kamusal beğeni ve itirazları sınırlı da olsa bizlere aktarmaktadır. Bu bağlamda değerlendirilebilecek eserlerden olan Tarih-i Selânikî, yazarının dikkatli bir gözlemci oluşu; sosyal hassasiyetler taşıması gibi kişilik özelliklerinden dolayı bilgi derinliği ve ifade zenginliği öne çıkmıştır (Özcan 2015: 263).  Selânikî tarih kitaplarından faydalanmadığını, ancak birtakım yazılı ve şifahî kaynakları kullandığını eserinde beyan etmiştir. Konuşup faydalandığı kişiler arasında Vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa, Nişancı Feridun Ahmed Bey, Ferhad Paşa, Koca Sinan Paşa, Siyavuş Paşa, şair Bâkî ve Sunullah Efendi gibi kimseler bulunmaktadır. Eserin yazılı kaynakları, eyalet ve serhadlerden merkeze gelen arzlar, mektuplar, Dîvân-ı hümâyun defterleri, maliye kayıtları, teşrîfat ve muhallefât defterleri, fetihnâmeler gibi belgelerdir (Selânikî Mustafa Efendi 1999: XXI).  Selânikî müşahedeye dayalı bilgilerini yazarken rivayetlere dayanan kısımlara nispetle daha derli toplu ve muhtevalı bir anlatım sergilemiştir (İpşirli 1978: 438). Mesela bizzat iştirak ettiği Zigetvar Seferi’ni ifade biçimi, dil ve üslûp bakımından eserinin kendine has özellikleri olduğunun güzel bir örneğidir (Toraman 2018: 3).

Çağdaşları ile mukayese edildiğinde Selânikî’nin verdiği tarihlerin çoğunun daha sıhhatli olduğu dikkati çeker. Bölüm başlıkları genellikle Türkçe olmakla beraber geleneğin tesiri ile Farsça başlıklar da kullanılmıştır. Anlatımı renklendirmek gayesiyle metin içerisinde Türkçe ve Farsça şiir, kıta, beyit ve mısralara yer verilmiştir ki şiir nevinden olanların şairleri de yazılmıştır (İpşirli 2009: 358). Selânikî Tarihi bütün bu hususiyetlerine rağmen Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın ilgisine mazhar oluncaya değin yeterli alakayı görmemiştir. İbrahim Paşa’nın talimatı ile önce III. Ahmed ve daha sonra kendi yakınları için müteaddid nüshalar üretilmiştir (Kütükoğlu 1993: 351).

Eserin Türkiye’de ve Avrupa kütüphanelerinde yirmi beş nüshası bulunmakta olup bunların on dokuzu İstanbul kütüphaneleri envanterine kayıtlıdır. Bu nüshaların hiç birisi müellif nüshası vasıflarını taşımayıp, çoğunluğu Lale Devri ve sonrasına aittir. Bunlardan Esat Efendi Ktb. nr. 2259’da kayıtlı olan nüsha, imla ve üslup özelliklerinden dolayı en eski ve muteber nüsha kabul edilerek neşre esas alınmıştır (Selânikî Mustafa Efendi 1999: XXVII-XXXI). Eserin tenkitli metni Mehmet İpşirli tarafından yayınlanmıştır (1999).

Yazarın biyografisi için bk. "Selânikî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/selaniki-mustafa-efendi