SATRANÇ-NÂME-İ KEBÎR / ŞATRANÇ-NÂME-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ)
satranç tarihi ve satranç oynama teknikleri
Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî (d. 857/1453 - ö. 922/1517’den sonra)

ISBN: 978-9944-237-87-1

Uzun Firdevsî olarak da bilinen Firdevsî-i Rûmî'nin yazdığı eser. Risale 909/1503'da Balıkesir’de telif edilerek Sultan II. Bâyezîd'e takdim edilmiştir. Eserin Nuruosmaniye Kütüphanesi, nu. 3553;  Berlin Kütüphanesi, nu. 1631 ve Münih Kütüphanesi, nu. 250'de kayıtlı nüshaları bulunmaktadır (Köprülü 1985: 129). 

Firdevsî, Şatranç-nâme-i Kebîr adlı kitabında satranç oyununun tarihi ve tekniği hakkında bilgi vermiştir (Şahin 2016: 159). 95 varaktan oluşan metin, Allah'a hamd, peygambere, dört halifeye ve padişaha övgünün ardından sebeb-i te'lif bölümüyle devam etmekte, ardından asıl bölüme geçilmektedir. Bu bölüm sekiz bâbdan müteşekkildir. Birinci bölümde satrancın asıl müellifinin kim olduğu anlatılmıştır. İkinci bölümde Nûşirevân zamanında Leclâc ile satranç ustası Sîse arasındaki meseleye değinilmiştir. Üçüncü bölümde Leclâc ile Büzürcmihr arasındaki olaylardan bahsedilmiştir. Dördüncü bölümde satranç oynamanın şartları ve kuralları anlatılmıştır. Beşinci bölümde geometrik düzene göre satranç hanelerinin taksimi üzerinde durulmuştur. Altıncı bölümde satrancın düzenlenme şekilleri verilmiştir. Yedinci bölümde yetmiş yedi satranç oyununun şekilleri ve bir kısmının hikâyesi üzerinde durulmuştur. Sekizinci bölümde satranç oynamanın din âlimlerine göre helal mi haram mı olduğu ayet ve hadislerle açıklanmıştır (Çatıkkaş 2015: 26-27). Risalede satranç oynama şekillerine dair resimler de bulunmaktadır (Akay 1990: XVII). Eski Anadolu Türkçesi dil özellikleri gösteren eser, yer yer Arapça- Farsça tamlamalar bulunsa da oldukça sade bir Türkçe ile manzum-mensur karışık olarak kaleme alınmıştır.

Satranç-nâme-i Kebîr üzerine dil alanında bir yüksek lisans tezi yapılmış (Uluyüz 2014), ayrıca eser M. Ata Çatıkkaş tarafından  kitap olarak yayımlanmıştır (2015).

Müellifin biyografisi için bk. “Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/firdevsi-serefeddin-musa-uzun-firdevsi 

Eserden Örnekler

Şatranç-nâme-i Kebîr'den

Bâbü’l-Hâmis

... Büzürcmihr-i hakîmdi şatrancun nat’ını döşediler. Evvel evde bir dâne bugday kodılar ikinci evde iki dâne üçünci evde dört dâne dördünci evde sekiz dâne beşinci evde on altı dâne altıncı evde otuz iki dâne yidinci evde altmış dört dâne sekizinci evde yüz yigirmi sekiz dâne on altıncı evde otuz iki bin yidi yüz altmış sekiz dâne bugday olur. İmdi bu mikdâra irişen bir çanak bugday olur ve kırkıncı evde yitmiş dört bin yidi yüz altmış iki mezra’ ve sülüsân mezra’ bugdaydur... Altıncı evde bin yigirmi dört ulu anbâr bugday olur. Bu bin yigirmi dört anbâr bir arada cem’ olsa bir ulu şehr olur andan aşaga altmış dördünci evdekin muzâ’af kılıcak ki ahırkı ev olar on altı bin üç yüz seksen dört ulu şehr tolusı bugday olur. Çün muhâsibler hisâb idüp bugdayı bu mikdâra irişdürdilerse Melik-i Nûşirevân’a arz kıldılar ki: “İy pâdşâh bu mikdâr bugdayla bir hazîne-i sultânî cem’ olur. Bu fikri kim Leclâc kılupdur, bu muhâsebe ilmi şatrancun te’lîfinden ziyâde durur” didiler... 

Nazm

İtdiler Leclâc-ı kâmil nîk-nâma âferîn

Kim mühendis kâmil ekmel âkıl a'kaldur mübîn


Sad hezârân bâr-ı tahsîn akl-ı zihn idrâkine

Hendese ilminde kâmil anca yoķdur yâ emîn (Çatıkkaş 2015: 136-137)  

Kaynakça

Akay, Asuman (1990). Firdevsi, Süleymân-nâme (44. Cilt) Metin ve Fiiller Üzerine Bir İnceleme. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Çatıkkaş, M. Ata (2015). Şatrançnâme-i Kebîr. Ankara: TDK Yay.

Köprülü, Orhan F. (1996). "Firdevsî, Uzun". İslâm Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: TDV Yay. 127-129.

Şahin, Kürşat Şamil (2016). "Ahmed Feyzi’nin Şatrançnâme-i Rüşdiyyesi Firdevsî-İ Rûmî’nin Şatrançnâme-i Kebîr’inden İntihal mi?". Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (47): 157-168.

Uluyüz, Buğra Oğuzhan (2014). Firdevsî-i Rûmî'nin Satranç-nâme'si (Metin-Dil İncelemesi-Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.

Atıf Bilgileri

Özbek Arslan, Necmiye. "SATRANÇ-NÂME-İ KEBÎR / ŞATRANÇ-NÂME-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/satranc-name-i-kebir-satranc-name-i-kebir-firdevsi. [Erişim Tarihi: 21 Kasım 2024].

Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 SÜLEYMÂN-NÂME-İ KEBÎR (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
 Görüntüle
2 KUTB-NÂME / KISSA-İ CEZÎRE-İ MİDİLLİ (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi ASLI AYTAÇ
 Görüntüle
3 DA'VET-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Prof. Dr. Fatma Büyükkarcı Yılmaz
 Görüntüle
4 MÜNÂZARA-İ SEYF Ü KALEM (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Prof. Dr. Ahmet TANYILDIZ
 Görüntüle
5 KISSA-NÂME-İ SÜLEYMÂN ALEYHİSSELÂM / SÜLEYMÂN-NÂME-İ KEBÎR (74, 75 VE 76. CİLTLER) (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Araş. Gör. MUSTAFA KILIÇ
 Görüntüle
6 SİLÂHŞOR-NÂME / MÜSELLAH-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Necmiye Özbek Arslan
 Görüntüle
7 TERCEME-İ CÂMEŞÛY-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Öğr. Üyesi Ozan Kolbaş
 Görüntüle
8 HAYÂT U MEMÂT / HAYÂT-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Araş. Gör. Oğuzhan Et
 Görüntüle
9 MANZUM HÂCI BEKTÂŞ VELÎ VİLÂYET-NÂMESİ / VİLÂYET-NÂME-İ HÂCI BEKTÂŞ VELÎ-İ HORASÂNÎ (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
 Görüntüle
10 TEŞHÎSÜ’L-İNSÂN (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Öğretmen Ece Ceylan
 Görüntüle
11 PEND-NÂME-İ EFLÂTUN (FİRDEVSÎ ?) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Necmiye Özbek Arslan
 Görüntüle
12 FİRÂSET-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Araş. Gör. MUSTAFA KILIÇ
 Görüntüle
13 SÜLEYMÂN-NÂME VÜ BELKÎS-NÂME / TECNÎSÂT VE SÜLEYMÂN-NÂME VÜ BELKÎS-NÂME / TECNÎSÂT-I SÜLEYMÂN-NÂME VÜ BELKÎS-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Öğretmen Ece Ceylan
 Görüntüle
14 HADÎS-İ AHSEN (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Dr. Necmiye Özbek Arslan
 Görüntüle
15 HADÎKATÜ’L-HAKÂYIK / TUHFETÜ’L-HÂDÎ / HAKÂYIK-NÂME / HAKÎKAT-NÂME (FİRDEVSÎ) Firdevsî, Şerefeddîn Mûsâ, Uzun Firdevsî, Firdevsî-i Rûmî, Firdevsî-i Tavîl, Türk Firdevsî Araş. Gör. MUSTAFA KILIÇ
 Görüntüle
16 CÂMASB-NÂME (ABDÎ) Abdî, Mûsâ Prof. Dr. Müjgân Çakır
 Görüntüle
17 TERCÜME-İ KASÎDE-İ BÜRDE (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Doç. Dr. Bünyamin Ayçiçeği
 Görüntüle
18 RİSÂLE Fİ’L-MEBDE’İ VE’L-MA’ÂD (ABDURRAHÎM) Abdurrahîm, Abdurrahîm Karahisârî, Şeyh Abdurrahîm Karahisârî, Abdurrahîmu’l-Karahisârî, Abdurrahîm Sultân, Abdurrahîm Mısırlı-zâde, Mısırlı-zâde, Mısrîoğlu, Mısrî Sultân Öğretmen Ece Ceylan
 Görüntüle
19 NEKÂVETÜ’L-EDVÂR (HÂCE ABDÜLAZÎZ) Abdülazîz, Abdülkâdir-zâde, Hâce Abdülazîz, Usta Abdülazîz Doç. Dr. Recep Uslu
 Görüntüle
20 DÎVÂN (ADLÎ) Adlî, Sultân Bâyezîd-i Velî bin Fâtih Sultân Mehmed Prof. Dr. YAVUZ BAYRAM
 Görüntüle
21 DÎVÂN-I TÜRKÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
 Görüntüle
22 DÎVÂN-I FÂRİSÎ (ADNÎ) Adnî, Mahmûd Paşa Dr. Öğr. Üyesi Hulusi Eren
 Görüntüle
23 DÎVÂN (ÂFİTÂBÎ) Âfitâbî Prof. Dr. Yunus KAPLAN
 Görüntüle
24 DÎVÂN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Doç. Dr. Osman Kufacı
 Görüntüle
25 HÜSREV Ü ŞÎRÎN (ÂHÎ) Âhî, Benli Hasan, Dilsiz Dânişmend Prof. Dr. Mehmet Fatih Köksal
 Görüntüle