RİYÂZÜ’R-RAHME (HÜSEYİN ÂLÎ EFENDİ)
erkân-ı hamseye dair dinî, ilmî ve edebî eser
Hüseyin Âlî Efendi (d. ?/? - ö. 1058/1648)

ISBN: 978-9944-237-87-1


Hüseyin Âlî Efendi’nin erkân-ı hamseye dair kaleme aldığı dinî, ilmî ve edebî nitelikteki mensur eseri. Konusunu İslam’ın esasları olarak da bilinen erkân-ı hamseden alır. Erkân-ı hamseyi Allah’ın rahmetinin genişliğini ifade eden ayet ve hadisler doğrultusunda ravza adı verilen başlıklar altında işlemesi sebebiyle esere “Rahmet Bahçeleri” anlamına gelen Riyâzü’r-rahme ismi verilmiştir. Rıza Tezkiresi'nde (Zavotçu 2009: 93) Riyâzü’l-cenne ismiyle geçer. Eserin tam olarak ne zaman yazıldığı bilinmemekle birlikte tespit edilen nüshalardan en eski tarihli olanlar 1047/1638 yılını göstermektedir.
Riyâzü’r-rahme; giriş, ravza adı verilen beş bölüm ve rahmet delillerini içeren ek bir bölümden oluşur. Her bir ravzada sırasıyla tevhid, namaz, oruç, zekât ve hac hakkında bilgi verildikten sonra eser, Allah’ın rahmetine dair ilave bir bölümle sona erer. Eserde erkân-ı hamse ile ilgili olarak bazı tefsir, fıkıh ve ahlak konularına da belli oranda yer verilmiştir. Bununla birlikte eserin muhtevası ağırlıklı olarak hadis ilmi çerçevesinde şekillenir. Eserde ayet ve hadisler dışında tefsir, hadis ve fıkıh başta olmak üzere kelam, mantık, tasavvuf, edebiyat, tarih, felsefe, biyografi, Arap dili ve edebiyatı gibi alanlarda kaleme alınmış dinî, tasavvufi, ilmî ve edebî nitelikte çok sayıda eser kaynak olarak kullanılmıştır. Bunlardan bilhassa tefsir, hadis ve fıkıh alanındaki kaynaklar Osmanlı Devleti’nde uzun yıllar medreselerde ders kitabı olarak okutulmuş, alanının önde gelen eserleridir. Muhtevaya uygun olarak eserde Türkçe, Arapça ve Farsça manzum parçalara yer verilmiştir. Eserin edebî kaynaklarının ağırlıklı olarak Fars edebiyatından olduğu görülür. Farsça şiirler Sa’dî-i Şîrâzî (ö. 691/1292), Fahreddîn-i Irâkî (ö. 688/1289), Hâfız-ı Şîrâzî (ö. 792/1390?), Vahşî-i Bafkî (ö. 990-91/1583), Örfî-i Şîrâzî (ö. 999/1591), Nizâmî-i Gencevî (ö. 611/1214?), Ebû Sa’îd-i Ebu’l-Hayr (ö. 440/1049) ve Molla Câmî’nin (ö. 898/1492) çeşitli eserlerinden seçilmiştir. Özellikle Örfî-i Şîrâzî’den yapılan alıntıların sayıca fazla oluşu, Nef’î (ö. 1044/1635) takipçisi bir şair olan Hüseyin Âlî ve üslubu üzerinde Sebk-i Hindî etkisini göstermesi bakımından önemlidir.

Riyâzü’r-rahme, etkileyici bir anlatım ve sanatkârane bir üslupla kaleme alınmıştır. Döneminin dil ve üslup özelliklerini yansıtan eserde Veysî (ö. 1037/1628) ve Nergisî (ö. 1044/1635) etkisinden söz etmek mümkündür. Eserde Arapça-Farsça kelime ve terkipler yoğun bir şekilde kullanılmış, secili ifadeler, manzum ve mensur alıntılara sıklıkla yer verilmiştir. Cümleler ise genellikle uzundur. Geniş bir birikim ve yüksek bir sanat kabiliyetinin ürünü olan eser, öğreticilik vasfı ile dinî heyecan ve lirizmi ustalıkla birleştiren bir üsluba sahiptir. Anlatım, muhtevaya uygun olarak yer verilen manzum parçalar ve çoğunlukla İslam tarihinin çeşitli dönemlerine ait yaşanmış olayları konu alan çeşitli kıssa ve hikâyelerle zenginleştirilmiştir.

Bursalı Mehmed Tâhir Efendi’nin “nefis bir eser” (1975: 5) yorumu ile tanıttığı Riyâzü’r-rahme, Türk edebiyatında nesir sahasında ortaya konmuş seçkin eserlerden biridir. Allah’ın rahmetinin genişliğini ön plana çıkaran hadisler doğrultusunda müstakil bir konu olarak İslam’ın esaslarını ele alması bakımından orijinal bir eser olmasının yanında döneminin edebî tarzını, dinî ilimlerdeki yaklaşımlarını yansıtması yönüyle de kıymeti haizdir.

Altısı yurt içi kütüphanelerinde, ikisi de yurt dışında olmak üzere eserin toplam sekiz yazma nüshası tespit edilmiştir (bk. Karaman 2020). Riyâzü’r-rahme’nin tenkitli metni yayımlanmıştır (Karaman 2020).

Yazarın biyografisi için bk. “Âlî, Hüseyin Âlî Çelebi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğühttp://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-huseyin-ali-celebi

Eserden Örnekler


Hudâvendâ! Kerîmâ! bi-Hürmet-i ‘âşıkân-ı sâhib-gayret ki dîde-i i‘tibârların müşâhede-i ağyârdan dûhte ve berk-i sûzân-ı ‘aşk-ı İlâhî ile fezâ-yı derûnlarında has u hâşâk-ı mâ-sivâyı sûhte kılmışlardur, şecere-i nâmiye-i mahabbetüni zemîn-i dilümüzde nişânde ve serdî-i sermâ-yı hevâ ve tâbiş-i temmûz-ı heves ile pejmürde sebzezâr-ı gülzâr-ı hâlümüze katarât-ı bârân-ı tarâvet-bahş-ı ihsânun feşânde eyle. İlâhî! Çün bizi teşrîf-i ‘inâyet-tırâz-ı ma‘rifetünle müşerref kıldun, ‘imâme-i girâmî-i ihsân u mağfiretünle dahı ser-efrâz eyle ve âşinâ-yı bahr-ı bî-kerân-ı kerâmet eyledün, güher-sencân-ı gencîne-i tevhîdün miyânında cevâhir-pâşî-i ma‘ânî-i kerîme ile dahı müsellem ü mümtâz kıl. Âmîn yâ Mücîbe’s-sâ’ilîn. Ammâ ba‘d çün tenessüm-i sabâ-yı sabâvetden tebessüm-i sabâh-ı ‘unfuvân-ı şebâba gelince tekmîl-i fünûn-ı ma‘ârife sâ‘î ve sohbet-i efâzıldan iktisâb-ı fezâ’ile sarf-ı mesâ‘î kılup her bâğdan bir semer çîde ve her kândan bir güher tirâşîde eylerdüm. Tâ ki isti‘dâd-ı Hudâ-dâdumda tevşîh-i ‘arâ’is-i ma‘ânîye müsâ‘ade müşâhede kıldum. Gördüm ki sühanverân-ı pîşîn ve hüner-perverân-ı dîrîn bu sâha-i gabrâya pâ-nihâde olup gûşe-gîr-i debistân-ı istifâde iken murabba‘-nişîn-i çâr-bâliş-i ifâde olduklarında her biri nâ’il oldukları mevâ’id-i fevâ’id-i ma‘ârifden nevâle-cûyâna bir behre alıkodılar ki tetebbu‘-ı âsâr-ı kerîmelerinden temettu‘ bulunmak ile sahîfe-i dü-reng-i evrâk-ı rûzgârda nâm-ı nâmîleri pâyidâr kala (Karaman 2020: 71).

Kaynakça


Bursalı Mehmed Tâhir Bey (1975). Osmanlı Müellifleri. hzl. İsmail Özen. C. 3. İstanbul: Meral Yay.

Karaman, Gülay (2020). Hüseyin Âlî Efendi Riyâzü’r-rahme. İstanbul: Hiperyayın.

Zavotçu, Gencay (2009). Rıza Tezkiresi (İnceleme-Metin). İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.

Atıf Bilgileri


Karaman, Gülay. "RİYÂZÜ’R-RAHME (HÜSEYİN ÂLÎ EFENDİ)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/riyazu-r-rahme-huseyin-ali-efendi. [Erişim Tarihi: 17 Haziran 2025].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 DÎVÂN (ÂLÎ, HÜSEYİN ÇELEBİ) Âlî, Hüseyin Çelebi Akın ZENGİN
Görüntüle
2 MÜNŞE'ÂT (ÂLÎ, HÜSEYİN ÇELEBİ) Âlî, Hüseyin Çelebi Öğr. Gör. MEHMET ALTINOVA
Görüntüle
3 MİFTÂHÜ'R-RAHME (ÂLÎ, HÜSEYİN ÇELEBİ) Âlî, Hüseyin Âlî Çelebi Öğr. Gör. İpek Dağlıoğlu
Görüntüle
4 LEMEZÂT-I HULVİYYE EZ LEMEÂT-I ULVİYYE (MAHMUD CEMALEDDİN HULVÎ) Mahmud Cemaleddin el-Hulvî Diğer Özlem Şamlı
Görüntüle
5 AHBÂRÜ’L-'İBER (ZA’ÎFÎ, MUHAMMED) Za'îfî, Muhammed Dr. Necmiye Özbek Arslan
Görüntüle
6 KIRK HADİS TERCÜMESİ (FEYZÎ-İ KEFEVÎ) Feyzî-i Kefevî Prof. Dr. Adem Ceyhan
Görüntüle
7 ZÜBDETÜ'N-NESÂYİH VE UMDETÜ'T-TEVÂRÎH (IYÂNÎ) Iyânî, Cafer Iyânî Bey Prof. Dr. Osman Ünlü
Görüntüle
8 RÂZ-NÂME FÎ MENÂKIBİ'L-ULEMÂ VE'L-MEŞÂYİH VE'L-FUZELÂ (KEFEVÎ HÜSEYİN) Kefevî, Hüseyin ismail Aksoyak
Görüntüle
9 ES-SEYFÜ'L-MESLÛLÜ FÎ ŞERHİ'R-RESÛLİ (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafa b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
10 HADÎS-İ ŞERÎFLER MECMUASI (MUSTAFÂ b. BÂLÎ) Mustafâ b. Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
11 HÂŞİYE ALÂ ŞERHİ MİFTÂH (MUSTAFA b. BÂLÎ) Mustafâ bin Bâlî Araş. Gör. Oğuzhan Et
Görüntüle
12 TUHFE-İ ŞEMSÎ (ŞEMSÎ) Şemsî, İsfendiyar-zâde Şemsî Ahmed Paşa Prof. Dr. Yunus KAPLAN
Görüntüle
13 KARAMAN-NÂME (ŞİKÂRÎ) Şikârî Araş. Gör. Mizan Coşkun Özgür
Görüntüle