Koniçeli Mûsâ Kâzım Paşa’nın kaleme aldığı mesnevi. Türk Ansiklopedisi’nde, “Kazım Paşa’nın fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezninde 185 beyitlik ve yedi fasıllık Mekâlid-i Aşk adlı bir mesnevisi vardır ki…” bilgisi hatalıdır. Sözü edilen 185 beyitlik mesnevi, şair tarafından "Bast olınsa sûret-i ehl-i kisâ / Nâmına dinse Riyâz-ı Asfiyâ beytiyle Riyâz-ı Asfiyâ" olarak adlandırılmıştır (Külliyat, Mesnevi. III/b.24; Makalid-i Aşk, s. 3/24). Külliyat içinde üçüncü mesnevi olan eser, ayrıca 1296/1878-79 (İstanbul) ve 13 Safer 1299/4 Ocak 1882 (Saruhan) tarihlerinde iki defa da basılmıştır.

Mesnevi, aruzun "fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün"  kalıbı ile yazılmıştır. Şair; mesnevisini, Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât (Mevlid) adlı eserinden esinlenerek yazmış, farklı olarak Kerbela olayını anlatmış ve olayın yıl dönümünde okunması için kaleme almıştır. Tekke edebiyatı içerisinde, özellik olarak aynı tarzı ifade eden, fakat Hz. Muhammed yerine Hz. Ali’yi anlatan mevlidler de yazılmıştır. Hz. Muhammed’e Süleyman Çelebi’nin yazmış olduğu mevlid gibi, 19. yüzyılda Süleyman Celâleddin de Mevlid-i Cenâb-ı Ali Kerrema’llahû Vechehû adlı eseriyle Hz. Ali için bir mevlid yazmıştır. Bu tarzda başka manzum örnekler de vardır. Musa Kâzım Paşa bu mesnevisinde ise Hz. Ali’nin doğumu yerine, Kerbalâ olayını tarihî kaynaklardaki kronolojiye uygun bir şekilde manzum olarak işlenmiştir. Mesnevi, bu yönüyle de orijinal bir özelliğe sahiptir.

Mevlid, günümüz toplumunda okunma geleneğini hâlâ koruyan ve Türk edebiyatının halk tabakaları arasında en yaygın ürünüdür. Musa Kâzım Paşa da bu mesnevisini, her yıl Muharrem ayının onuncu günü yani Kerbela olayının yıl dönümünde okunması isteğiyle yazmıştır. Şair bu dileğini mesnevisinin 26 ve 27. beyitlerinde dile getirmektedir. Şairin Hz. Peygamber’in ailesine duyduğu aşırı sevgi (Fart-ı hubb-ı hânedân-ı Mustafâ) bu manzumenin yazılmasının ikinci bir sebebidir. Şair, Kerbela’daki “mazlumlar ahvalini” bütün Müslümanların hissetmesini sağlamayı kendisine telkin etmiştir (b. 20-23). Riyâz-ı Asfiya, 7 bölümden oluşmaktadır. Bölümler arasındaki geçişler; "Ey iden Hakdan ümîd-i iltifât / Hamse-i âl-i ‘abâya kıl salât" beytiyle yapılmış, sonra sırasıyla Hz. Peygamber, Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin için söylenmiş Arapça bir “salavat”la diğer bölüme geçiş yapılmıştır. Her bölümde anlatılan olaylar mesnevinin bütünlüğü içerisinde tutarlılık gösteren bir kronolojik düzen içerisinde işlenmiştir. Eserin bölümleri şöyledir:

I. bölüm: Allah’ın çeşitli sıfatlarının hatırlatıldığı ve O’na yakarışın yapıldığı münâcat (b. 1-18) bölümü ile konuya giriş yapılmaktadır.

II. bölüm: Hz. Peygamber ve âl-i aba sevgisinin işlenerek eserin yazılış sebebinin anlatıldığı sebeb-i telif (b. 19-29) bölümü gelir.

III. bölüm: (Konunun işlendiği bölüm 30-177. beyitler arasındadır.) Evrenin asıl sahibinin Allah olduğu, dünyanın faniliği, her doğan canlının öleceği, Hz. Peygamber’in vefatı, arkasından ilk önce ona kavuşan Hz. Fatıma’nın vefatı, Hz. Ali zamanında yaşanan “Harb-i Cemel, Vak’a-i Şam ve Havaric Fitnesi” ile İslam birliğinin bozulması ve Hz. Ali’nin şehit edilmesi (b. 30-59) anlatılmıştır.

IV. bölüm: Hz. Ali’nin şehit edilmesinden sonra Hz. Hasan’ın Kûfe’de hilafetini ilan etmesi ve Müslümanların O’na bi’ati, İbni Süfyan’ın buna karşı çıkarak 60 bin kişilik ordusuyla Hz. Hasan üzerine yürümesi, Hz. Hasan’ın savaşı gerekli görmeyip 5 maddelik barış teklifini (1. Hz. Ali’ye küfür edilmemesi, 2. Hz. Hüseyin’in biat teklifinden kurtulması, 3. Şam’a bir vali tayin edilmesi, 4. Bilinen bazı devlet adamlarının bu antlaşma sonucunda cezalandırılmaması, 5. Hz. Hasan’ın her yıl Basra’dan 200 bin dirhem para alması), başta kabul eden İbni Süfyan’ın sonradan bu sözünü tutmaması, Hz. Hasan’ın 6 kez zehirlenme girişiminin beşinde Allah tarafından korunması, altıncıda bunun gerçekleşmesi (b. 60-94) işlenmiştir.

V. bölüm: Yezid’in emir olması ve küfrünü ortaya çıkarması, Hz. Hüseyin’in kendisine bi’at etmesini istemesi, etmemesi durumunda öldürülmesi emrini vermesi, bunu duyan Hz. Hüseyin’in Mekke’den Medine’ye gelerek halkın kendisine bi’at etmesi, Kûfe halkının da bunu haber alması üzerine Hz. Hüseyin’i Kûfe’ye davetleri, Hz. Hüseyin’in Müslim b. Akîl ve iki oğlunu Kûfe’ye göndermesi, 20 bin kişinin Hz. Hüseyin’e bi’at sözü vermesi, İbni Ziyad’ın bunu duyunca Müslim b. Akîl ve iki oğlunu öldürtmesi (b. 95-125) anlatılmıştır.

VI. bölüm: Hz. Hüseyin’in Kerbela’ya gelmesi, Yezid’in ordularının Hz. Hüseyin ve yakınlarını kuşatması, Fırat suyuyla alakalarını kesmesi, susuzluğun artması ve “etfâl-i güzîn”in acılar çekmesi, savaşın başlaması ve 56 bende ve 16 âl’in toplam 72 kişinin 20 bin kişilik Yezid ordusu karşısında mücadele etmeleri ve şehit edilmeleri (b. 126-145) anlatılmıştır.

VII. bölüm: (Şair bu bölümde konuyu işlemeye devam etmiş, “Bitiş Bölümü”nü (hâtime) de bu bölümden ayırmamıştır.) Hz. Hüseyin’in de bunlarla birlikte şehit edilmesi, çadırların yağmalanması, Şimr’in çadırında hasta yatan Zeynel-aba’yı öldürmek istemesi, İbni Sa’d’ın buna engel olması, Hz. Hüseyin’in ailesinin İbni Ziyad’ın huzuruna çıkarılıp buradan da Şam’da bulunan Yezid’e gönderilmesi, Yezid’in elinde bulunan çubukla Hz. Hüseyin’in dişlerine vurması, buna dayanamayan Hz. Fatıma’nın kızı Rukiyye’nin vefatı, ehl-i beytin Hicaz’a gönderilmesi, halkın mateme girmesi (b. 146-177). Daha önce ifade edildiği gibi konunun işlendiği bölüm 30-177. beyitler arasıdır. “Bitiş Bölümü” (hâtime) 178-185. beyitlerdir. Burada şair, sözlerine yalan katmadığını, bunların tarihî gerçekler olduğunu söylemekte ve arz-ı hâle bağlı olarak duada bulunmaktadır. 

Mesnevinin yeni harfli metni Recep Demir (1999), Ramazan Bardakçı (2007) ve Cemil Çiftçi (2011)’nin çalışmalarında yayımlanmıştır.

Şâirin biyografisi için bk. “Kâzım Paşa, Mûsâ Kâzım, Koniçeli”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kazim-pasa-musa-kazim-koniceli