Yûnus Emre’nin “sülûk” ehline tasavvufi ahlakı anlatmak amacıyla 707/1307-08’de kaleme aldığı nasihatname. Fakat mesnevinin gerek yazılış tarihi gerekse eserin hangi Yûnus’a ait olduğu konusu tartışmalıdır. Bazı araştırmacılar, Dîvân’ın taşbaskısı ve Nuruosmaniye nüshasının sonundaki “mahfî” sözcüğünün 730/1330 tarihini göstermesi sebebiyle, eserin Orhan Bey (1326-1359) zamanında yaşayan Âşık Yunus’a ait olduğunu, muhteva ve üslubun da bu görüşü güçlendirdiğini ileri sürmüşlerdir (Alptekin 2000: 17-18). Bu tür görüşler gerek Batılı gerekse Türk araştırmacılar tarafından daha önce farklı şekillerde ileri sürülmekle birlikte, şairin hatime bölümünde diğer mesneviler gibi eserin yazılış tarihini verdiği açıktır. Mesnevinin üslup olarak türünün özelliği açısından farklı olması da tabiidir. Bu sebeple eldeki bilgiler, eserin başka bir Yûnus’a ait olduğunu göstermek için yeterli değildir (bk. Horata 2018: 486-487).  

Mesnevi, Babailer İsyanı ve Moğol istilası ile sosyal ve siyasi bakımdan büyük bir kargaşanın yaşandığı bir dönemde, tasavvufu geniş halk kesimlerinin anlayabileceği bir üslupla ve Türkçe olarak anlatmayı amaçlayan telif bir eserdir. Eser, "mefâ'îlün mefâ'îlün fe'ûlün" vezniyle yazılmıştır. Baştaki 13 beyitlik kısımda ise, "fâ'ilâtün fâ'ilâtün fâ'ilün" kalıbı kullanılmıştır. Beyit sayısı, çeşitli nüshalarda farklılıklar göstermekle birlikte Fatih nüshasında (Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih kitaplığı, No: 3889) 562 beyit vardır. Bazı yeni yazmalarda ise bu sayı 630’a kadar çıkmaktadır.

Risâletü’n-Nushıyye, kâinatın yaratılışı, gönlü nefsin arzularından temizleme ve Hakk’a ulaşma konularında dinî-tasavvufi öğütlerden oluşur. Risâle’de İbn Arabî ile tasavvufa giren “vahdet-i vücut” düşüncesi yoktur. Fakat mesnevinin başındaki akıl ve dört unsurla ilgili konularda ondan yararlandığı anlaşılmaktadır. Mesnevi, tasavvufun yaratılış, akıl ve bilgi anlayışının anlatıldığı manzum-mensur bir mukaddime ile başlar. Bu kısımda, insanların kişilikleriyle “anâsır-ı erbaa”ının insanlarda oluşturduğu birbirine zıt davranışlar arasındaki mücadele üzerinde durulur. İyi huylar atfedilen toprak ve su, iyilik yapan nefse; hava ve ateş ise kötülüğün hâkim olduğu nefse benzetilir.

Girişi, “dâstân" başlıkları altında çeşitli ahlaki davranışlar arasındaki çatışmaların anlatıldığı ana bölüm takip eder. Bu bölümde, vücudu dört unsurdan oluşan bir dervişin, “irfan”la elde edilebilen “Akl”ın yardımıyla; dört unsurla insana tevarüs eden Tama(h)-Kanaat, Kibir-Tevazu, Öfke-Sabır, Cimrilik-Cömertlik, Gıybet-Doğruluk arasındaki mücadelede, “can”ın askerleriyle “nefs”in askerlerini mağlup ederek gönlünü her türlü ihtiras ve kötülüklerden temizlesi kişileştirilerek anlatılır. Eserde, yer yer hikâye etme tekniğine başvurulmakla birlikte daha çok nasihat şeklinde anlatım tercih edilmiştir. Şair,  mesnevinin sonunda insanlara gönüllerini iman nuruyla doldurmalarını tavsiye eder ve kendisinin de Allah'a kavuşma yolunda “can”ını feda ettiğini söyleyerek eserini tamamlar.

Bu konular Yûnus’un Dîvân’ındaki şiirlerinin de ana temasını oluşturur. Bunlar İslam ahlakının da esasını teşkil eden hususlardır. Bu sebeple, ondan önce Fars edebiyatında Attâr ve Senâî, Türk edebiyatında da Mevlâna tarafından geniş bir şekilde ele alınmıştır. Risâletü’n-Nushiyye ise, bu konuları halkın anlayabileceği bir dil ve üslupla anlatması ve türünün Anadolu sahasındaki ilk Türkçe örneği olması bakımından Türk edebiyat tarihinde ayrı bir öneme sahiptir.     

Risâletü’n-Nushıyye, Yûnus Dîvânı nüshalarının yedisinde yer almaktadır (Günay ve Horata 2019: 101-103). Rossi’nin bahsettiği Vatikan nüshası  (1953: 197) ve yeni bulunan Kütahya Vahit Paşa Kütüphanesi Yazma Eserler, No.3367’da kayıtlı nüshaların da günyüzüne çıkmasıyla bu sayı dokuza çıkmaktadır. Nüshalar arasındaki farklılıkların büyük olması, onun sözlü gelenekten derlendiğini düşündürmektedir. Mesnevi eski harflerle Dîvân’la birlikte basılmış (Dîvân-ı Âşık Yunus Emre, İstanbul 1320, 1340);  Toprak (1933-34) ve Gölpınırlı (1943) tarafından yayımlanmıştır. Son olarak ise Tatçı (1991) tarafından tenkitli metin olarak,  Günay ve Horata tarafından da  (1994) Fatih nüshası esas alınarak günümüz Türkçesindeki karşılıklarıyla yayımlanmıştır. Ayrıca eser Polonya’da bir doktora tezine konu edilmiş (Ciopinski 1972),  tezin özeti de makale olarak yayımlanmıştır (Ciopinski 1976, 1979).

Şairin biyografisi için bk. “Yunus Emre. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/yunus-emre-yunus-kul-yunus-asik