Şîbânî Han’ın kendi oğlu “Muhammed Temür Bahadır”a dinî konuları ve din kurallarını anlatmak için hazırladığı mensur risale.

Risalenin dili, Çağatay Türkçesidir. Didaktik bir eserdir. Ali Meşhedî tarafından h. 916/ m. 1510-1511’de istinsah edilmiştir.

Eserin müellifi Şîbânî Han, “Timurlular devri İslâm kültürüne ve sathî olsa da fıkıh meselelerine yabancı olmayan, İslâm ilimlerini ve tasavvuf nazariyelerini az çok bilen bir siyaset adamı ve asker kimlikleriyle" (Köprülü 2001: 310) tanınır. Soyu babası Şah Budak tarafından Cengiz Han’a kadar gider. Bir Kalmuk prensesi olan annesinin adı Ak Kuzı Begüm’dür (Karasoy 1998: 4). “Koyu bir “Sünnî olan Şeybânî, din bilginleri ile tartışacak ölçüde dinî bilgiye sahiptir” ve samimî bir “Yesevî takipçisi”dir (Alışık 2004: 120-121). Köprülü kendi şahsî kütüphanesinde “Risâle-i Maʻârif-i Şîbanî” adıyla Çağatay şivesinde, “Özbek Şaybak Han’ın oğlu için dinî âdâb ve ibadet meselelerine ait bir el kitabı”nın bulunduğunu Çağatay Edebiyatıyla ilgili çalışmasında duyurmuştur (2001: 310). Köprülü, risalenin “Şîbânî Han’ın Herat işgali sonrası yazıldığını; telifinden (h. 913/ m. 1507) üç yıl sonra h. 916/ m. 1510’da el yazma nüshanın tamamlanmış” olduğunu ifade eder (2010: 529). Togan ise Köprülü’nün bahsettiği nüshaya ulaşılamadığını belirtir (2010: 529; Karasoy 1998: 29). Şîbânî Han “İslamî bilgileri, doğruluğu, ibadetleri, kutsal yerleri ziyareti, bazı ayet ve hadislerin Çağataycaya birebir tercümesini ya da açıklamasını, duaları, dinî hikâye ve fıkhî konuları" anlatmış; ayrıca bu coğrafyanın İslâm düşüncesini yansıtan “Sufyan-Sevrî, Şeyh Necmeddîn-i Dâye, Hâce Muhammed Parsâ gibi büyük din bilginlerinin kaleme aldığı ilmî kaynaklardan yararlanmıştır (Alışık 2002: 13).

Oğluna ithafen kaleme aldığı eserden elde edilecek faydanın hakikatte tüm insanlığa şamil olmasını isteyen müellif. bu isteğini şöyle ifade eder:

2a/01 kitablar kim ta’at ve ibadet babıda tasnif kılıp irdiler; 2a/02 Tükel ‘Arabî ve Farsî tili bilen; 2a/03 irdi. Ol sebebdin bu risaleni Türkî bilen; 2a/04 ferzend-i eʻazzi, ercümend-i saʻadet-yâr-ı firuz-ceng, zafer-âsâr, 2a/05 muʻizze’s-saltana Muhammed Timur Bahadır tevvela’llâhü ömrehû üçün 2a/06 aytıldı. Basa bigler, nâyıplar, taat-tuvân 2a/07 yigitler, İslâm çirigi üçün, barça âdemîlarga 2a/08 fayida bolgay dip, uluk kitablardın çıkarıp, 2a/09 tasnif kıldım. Ümmîd ol ki barçage nâfi bolgay.

(2a/01) bütün Arap ve Fars dili ile olan, ibadet ve yaşayış konusunda kaleme alınmış kitaplar vardı. Bu kitapçık da yüceler yücesi, mutluluklar issi, zafer kazanmış, zaferler bağışlamış, saltanatın süsü -Allah ömrünü uzun edesi- (05) Muhammed Timur Bahâdır için Türkçe olarak kaleme alındı. Beyler ak budun, buyruğa uyan yiğitler, İslâm topluluğu için bütün insanlara yarar sağlasın diye temel kitaplardan çıkarıp ayırdım. Herkese yararlı olacağı umulur, inşallah. (Alışık 2002:27- 71)”.

Aynı amaçla eserde “Yesevî ile Hakîm Ata”nın sevilen dizelerinden nakledilerek genel kabul görecek tavsiye ve nasihatlerde bulunulmuştur (Türksoy 2010: 45). Örneğin, 3b/06 Allah Allah disem Allah Allah Allah, Allah desem,  Zerre yazuk kalmas va’llah, Vallahi bir damla günah kalmaz 3b/07 İblis aytur dime, Allah İblis Allah deme der, Min aytur min ma’âzallah, Ben derim Allah korusun (Alışık 2002: 28-72).

Eser üzerinde çalışanlar arasında bulunan Ali Alparslan, “Şeybânî Han’ın Türk Kültür Tarihindeki Yeri” adlı çalışmasında hem müellifin didaktik risalesi hem de Han için yazılmış olan Mihmân-nâme-i Buhara (Alışık 2002: 13) adlı eser üzerinde durmuştur. Alışık; ses, yapı bilgisi, dil, üslup özellikleri gibi çeşitli yönleriyle ele aldığı eseri tercüme, notlar ve dizin çalışmalarıyla birlikte değerlendirmiştir. Burada el yazmanın British Museum nüshası esas alınmıştır (2002: 14). Tanrı’nın doksan dokuz adının verildiği bölümde Han’ın Türkçeleştirme gayretine dikkat çeken Alışık, imla açısından Uygur yazı geleneğine bağlı kalındığını, mensur eserde herkesin anlayabileceği, konuşma diline yakın bir üslubun benimsendiğini belirtir (2002: 14). Nitekim Nevâî’den sonra başlayan Türkçecilik anlayışı, Şîbânî Hanedanlığı zamanında devletin resmî politikasına dönüşmüş gibidir. Devir eserlerinin dil özelliklerinde bu durumu tespit mümkündür (İnan 1991: 26-30).

Metnin  tek yazma nüshası Londra British Museum OR. 12956 numarada kayıtlıdır. Her biri 10 satırlı 46 yapraktan oluşan metinde talik yazı kullanılmış; Uygur yazı geleneği tatbik edilmiştir.

Müellifin biyografisi için bk. “Şîbânî, Şîbân, Şeybânî, Şîbânî Han, Şeybek Han, Şâh-baht Han, Şâhî Beg Han, Muhammed, Yeşil Başlı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sibani-siban-seybani-han-sibani