Kütahyalı şair ve mutasavvıf Sun‘ullah Gaybî'nin ilim ve amel arasındaki ilişkiyi açıkladığı, yaşadığı dönemin fikri tartışmalarına müdahil olan (Kemikli 2009) ve mevcut tasavvufî geleneğe eleştiri getiren felsefî altyapıya sahip yarı manzume edebî eseri.  Felsefî ve tasavvufî ıstılaha hâkim olduğu anlaşılan Gaybî, risale boyunca ilmin amelden üstün olduğunu temellendirmek istemekte; bu amaca ulaşmak için gerek ayet ve hadislerden naklettiği bilgileri yeterince ve anlaşılır şekilde izah etmektedir. Eser, tek bölüm hâlinde yazılmıştır. 

Risalede ilmin amelden üstün olduğu iddiasında bulunan Gaybî, bu iki kavramı kıyaslayarak aklî ve naklî pencereden örnekler sunmaktadır. “Amelsiz ilim, ameldir; ilimsiz amel, amel değildir.” (Gaybî 1663a: 29b) ana fikri etrafında şekillenen risale, Gaybî’nin fikri düzeyi hakkında bilgi vermekle birlikte, yaşadığı dönemin düşünce yapısı hakkında da yorum yapabilmemize imkân sağlamaktadır (Tek 2009: 212-213). Risalesinde ilim ve amel arasındaki münasebeti konu edinen bazı mutasavvıf ve şairlerden alıntılar yapan Gaybî, bu konuda, Dâvûd et-Tâî (ö. 165/781 [?]), Bâyezîd-i Bistâmî (ö. 234/848 [?]), Cüneydi Bağdâdî (ö. 297/909), Hakîm et-Tirmizî (ö. 320/932), Ebû Hâmid el-Gazzâlî (ö. 505/1111), Mevlânâ (ö. 672/1273), Yunus Emre (ö. 720/1320 [?]), Âşık Paşa (ö. 733/1332), Nesîmî (ö. 820/1417 [?]) ve İbrâhim Gülşenî (ö. 940/1534)'nin görüşlerine yer vermiştir (Gaybî 1663a: 28b-31a). İlmin ve amelin şubelerinden bahseden Gaybî, ilmin ana gayesinin Allah’a ulaştırmak ve ona ulaştıran en önemli şubenin de “ilmi billah” olduğunu söyler. Bununla beraber, amelin en önemli şubesi de "zikrullah"tır  (Gaybî 1663a: 27a). İlim insanı marifetullaha götürür, amel ise Allah’ı zikretmek ile kendisini açık eder. Bu zikir ancak ilim billah ile zâhir olur. En yüce ilim, Allah’ı zat ve sıfatlarıyla tanımaktır. Risalede, Musa-Hızır kıssası ve Davud Peygamber’e verilen gizli ilim de vurgulanmıştır (Gaybî 1663a: 27b-28a). “Ledünni ilim” olarak tarif ettiği “ilmi billah”ın, ancak âlim-i billah seviyesindekilere mâlum olacağını savunan Gaybî, diğer âlimlerin, âbidlerin ve âriflerin bu sırra vâkıf olamayacağını söyler. Bu yöndeki görüşlerini sıklıkla kullandığı ayet ve hadislerle destekler. Amelden zevk almanın sakıncalarını dile getirdiği risalesinin sonunda bahsi geçen konuları özetleyici mahiyette olan ve Divan'ında bulunmayan bir şiire de yer vermiştir (Doğan 2001: 329).

Eser, dil bakımından Osmanlı Türkçesi ile yazılmış olmakla birlikte, eserde Arapça ayet ve hadislere, Farsça nesir ve beyitlere de yer verilmiştir. Ayrıca yarı manzume özelliğine sahip eserde, Gaybî'nin kendisine ait olanlarla birlikte sâbık mutasavvıf ve ediplere ait Türkçe ve Farsça yirmi kadar şiir bulunmaktadır. Eser, kullanılan dil ve üslup bakımından, aynı konuda yazılmış döneminin diğer eserlerine nispeten sade ve anlaşılır bir özelliğe sahiptir.

Risâle-i İlm ü Amel, 1074/1663’te telif edilmiştir. Eserin iki nüshası bulunmaktadır. İlki, Bursa İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi No. 1441 vr. 26b ile 31a arasında olup beş varak, on sayfadan oluşmaktadır (Gaybî 1663a). Eserin diğer nüshası Yapı Kredi Kütüphanesi Yazmalar Bölümü 151/5'e kayıtlıdır. Nüshaların müstensihi, Gaybî'nin eserlerinin önemli bir yekûnunu istinsah eden Kâşif’tir. Kâşif bu eseri, Gaybî'nin diğer bazı eserleriyle beraber 1075/1664'te istinsah etmiştir. Gaybî'nin aynı yıl içinde, yakın bir müridi tarafından istinsah edilen kendi eserlerine ait nüshaları görmüş olması ve bunları kontrol etmiş olması kesin görünmektedir (Doğan 2001: 330). Risâle-i İlm ü Amel, Abdurrahman Doğan tarafından yayımlanan Kütahyalı Sunullah Gaybi Hayatı, Fikirleri, Eserleri (2001) adındaki kitapta Gaybî'nin on altı eseriyle birlikte yer almıştır (Doğan 2001: 327-346).

Sun‘ullah Gaybî'nin biyografisi için bk. "Sun'ullah Gaybî, Kütahyalı". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sunullah-gaybi-kutahyali