Şeyh Hâmid-i Velî’ye (Somuncu Baba) atfedilen tasavvuf içerikli risâle. Ondan bahseden ilk kaynaklarda eser yazdığına dair bir bilgi bulunmasa da Vassaf ve Bursalı Mehmet Tahir Efendi onun Şerh-i Hadîs-i Erbaîn adlı eserinden bahsetmişlerdir. Bunun yanında Zikir Risâlesi (Risâle fî zikri kelimeti la ilâhe illallah) ve Silâhü’l-Mürîdîn adlı eserler ona isnat edilmiştir. Bunlardan farklı olarak Kâşifu’l-estâr an vechi’l-esrâr isimli bir eserinden daha bahsedilse de bu eser Zikir Risâlesi (Risâle fî zikri kelimeti la ilâhe illallah) adlı eserdir.

Bunlardan Zikir Risâlesi’nin şu ana kadar tespit edilen üç nüshası bulunmaktadır. İlki Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nüshası ki bulunduğu nüshanın 270b-273b varakları arasında yer almaktadır. Başında “Risâle li Kutbi’l-Arif ve’l-Âlim eş-Şeyh Hâmid Aksarâyî” ibaresi bulunan bu nüsha Zikir Risâlesi’nin en eski nüshası olup 1166/1753 tarihinde Abdurrahman b. Şeyh Sadreddîn b. Sultan tarafından istinsah edilmiştir. İkincisi Osman Hulûsi Efendi Vakfı özel kütüphanesi nüshası ki 1232/1816 istinsah tarihli, Aksaraylı Seyyid Hacı Hasan oğlu İbrahim Uluborlu müstensihli nüshadır. Üçüncüsü ise Manisa İl Halk Kütüphanesi, Zeynelzâde Kitaplığı, 81/2 numarada kayıtlı nüshadır. Manisa İl Halk Kütüphanesi, Zeynelzâde Kitaplığı, 81/2 numarada kayıtlı nüshanın bir ketebesi bulunmamaktadır. Bu nedenle ne zaman telif edildiği ve müellife nisbeti hususları bu nüsha bağlamında muğlaktır. Bununla birlikte eserin unvan sayfasında “Hâzâ Risâle-i Hâmid-i Velî Aksarâyî” ifadesi yer almaktadır. Eserin hemen başındaki isim ve Osman Hulûsi Efendi Vakfı özel kütüphanesi nüshasındaki ketebe kaydı Zikir Risâlesi’nin Somuncu Baba’ya aidiyetine dair önemli veriler olsa da tereddütleri ortadan kaldırır mahiyette değildir. Bununla birlikte eser Keşfüzzunûn, Esmâü’l-müellifîn ve diğer biyografik kaynaklarda yer almamış, herhangi bir müellife atfedilmemiştir. Eserin başka bir müellife atfedilmemiş olması şimdilik Somuncu Baba’ya ait olduğu kanaatini kuvvetlendirdiğinden eser bu kabulle ele alınmıştır.

Nitelik olarak hacimli bir eser olmasa da Somuncu Baba’nın tarîkat anlayışını yansıttığını düşündüğümüz bu eserin muhteva analizi önemlidir. Nitekim müellif bu eserinde, tasavvufî düşüncelerini altı başlık altında toplayarak şu konulara değinmiştir: İlk başlıkta zikrin önemi ve zikir konusunda kelime-i tevhidin faziletinden; ikinci başlıkta, kelime-i tevhidin faziletinin nedenlerinden; üçüncü başlıkta, zikrin kısımlarından; dördüncü başlıkta zikrin şartları ve âdâbından; beşinci başlıkta tavsiyelerinden ve hangi zikir ve duaların yapılması gerektiğinden; altıncı başlıkta ise tac ve hırkanın beyanından bahsetmiştir. Müellif, bu eserde düşüncelerini ayet, hadis ve tasavvuf ilminin tanınmış sûfîlerinin sözleriyle temellendirmiştir. Bu bağlamda eserde ayet ve hadis zikretmenin yanında, Hulefâ-i Râşidîn'den Hz. Ali ve sûfîlerden Cüneyd-i Bağdâdî, Ebu Ali Dekkak, Ebu’l-Hasen Harakânî, İmam Gazâlî ve Sühreverdî gibi beş farklı sufînin görüşlerine yer vermiştir. Somuncu Baba, en faziletli zikir olarak “kelime-i tevhid” cümlesini görmektedir. Bu nedenle o, dinin temel esasları olan farz, sünnet, nafileler ve şer’î diğer hükümleri eda ettikten sonra tüm vakitlerde zikir etmeyi tavsiye etmekte, tarîkat anlayışının temeline de “Lâ ilâhe illallah” zikrini koymaktadır. O, “Bizim sülûkumuz tarikat; tarikatımız da farzları, sünnet ve nafileleri ve şeriatın diğer haklarını eda ettikten sonra tüm vakitlerde “Lâ ilâhe illallah” cümlesini gizli-açık zikretmek üzere kurulmuş-tur. Bu vesileyle gece gündüz; seferde, hazarda; yalnızken ve halk içindeyken vakitlerimizi bu keli-menin zikri için harcarız. Doğrusu böyle olmak bir hakikat, hakikatlerin en doğrusu ve Allah’a en yakın olanıdır.” diyerek bu düşüncelerini ortaya koyar. Bunun yanında bu düşüncelerini teyit etmek için sûfî sözlerinden örnekler getirir. Bu konuda ilk olarak İmam Ebu Ali Dekkâk’ın “Müridler, zikir yolundan daha doğru ve daha açık hiçbir yol tutmamıştır. Hiç kimse zikre devamdan başka bir yol ile Allah’a ulaşamaz.” sözünü nakleder. Daha sonra Cüneyd-i Bağdâdî’nin “Zikir velayetin menşurudur. Kendisine zikir nasip olan kimseye velâyet nasip olmuş demektir. Her kim de zikirden ayrılmış ise velâyetten ayrılmış demektir.” sözüyle zikrin önemini belirtir. (Şeyh Hâmid-i Velî (yz), Nu. 81/2: 2b; Ulu, 2020: 95) Daha sonra peygamber efendimizin zikirle ilgili iki hadisine yer verir: “Lâ ilâhe illallah benim kalemdir. Her kim benim kaleme girer ise benim azabımdan emin, güven içinde olur.” (Sâbiti 2004:1). Yine peygamber (s.a.v) şöyle buyurmuştur: “Zikrin en faziletlisi Lâ ilâhe illallah’tır.” (İbn Mâce, Edeb: 55). Peygamber efendimizin sözleriyle zikrin önemine işaret ettikten sonra tekrar bir sufînin sözünü nakleder. İslam’ın hücceti olarak gördüğü Ahmed b. Muhammed Gazali’nin “İslam’ın hücceti Ahmed b. Muhammed Gazali der ki: “Lâ ilâhe illallah, en büyük kaledir. O tevhid ilmidir. Onu elde eden ebedi mutluluğu elde eder. Onun gerisinde kalan ebedi bahtsızlığı ve daimi azabı elde eder.” sözlerine yer verir (Şeyh Hâmid-i Velî (yz), Nu. 81/2: 3a; Ulu 2020: 95).

Zikir Risâlesi adlı eserin, birisi tarafımıza ait olmak kaydıyla tespit edebildiğimiz beş çevirisi yapılmıştır. Bu çevirilerden bazıları müstakil kitap olarak yayımlanırken bazıları bir kitabın bölümü şeklinde bazıları ise bildiri halinde sunumu yapılmak suretiyle yayımlanmıştır (Özcan 2011: 3-63; Ulu 2015: 87-107; Şimşek 2020: 29-31; Özkes 1991: 22-18; Serinsu 2017: 18-31). Bunların yanında risâlenin bir içerik analizi tarafımızdan yapılmak suretiyle makale olarak (Ulu 2021: 58-74.) bir de Somuncu Baba’ya atfedilen diğer eserlerle birlikte risâlede geçen tasavvufi kavramların değerlendirmesini muhtevi bir makale yine tarafımızca yayımlanmıştır (2022: 395-426).

Müellifin biyografisi için bk. "Somuncu Baba". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/somuncu-baba