Fuzûlî tarafından kaleme alınan, klasik Doğu edebiyatlarında sürekli çatışma hâlindeki iki tipin münazaraları üzerine kurgulanmış Farsça mensur eser. Eserde mensur kısımlardaki fikrin manzum olarak ifade edildiği 75 ruba’î, 54 kıt’a, 18 beyitlik mesnevi ve anlatı içinde müfret ve mısralar da yer almaktadır. Estetik bir nesir diliyle kaleme alınan Rind ü Zâhid, tahmid ve kısa bir mukaddime ile çoğunlukla Zâhid’in bir konu açıp Rind’in de ona cevap vermesi ve delillerle Zâhid'in fikirlerini çürütmesi şeklinde kurgulanan olay örgüsüne sahiptir.

Eserde baba-oğul ağzından aktarılan zâhid ve rind tiplerinin çatışması, aslında bir insanın gelgitleri, farklı uçlardaki uzlaşmaz yönleri, iç çatışması ve dönüşümü şeklinde de okunmaya elverişlidir. Rind ü Zâhid’de şiirin helal olup olmaması, şiir-nesir üstünlüğü, zahidâne-rindâne hayat tercihleri, ziraatla uğraşmak, ticaret yapmak, yöneticilerin yakınında olmanın yolları ve bu durumun sakıncaları gibi konular münazara şeklinde aktarılır.

Zahid, Rind’in şiir ve aşk eksenli hayatını beğenmeyip kendisi gibi zahidâne bir yaşantı sürmesi ve faydalı bir işle uğraşması için tavsiyelerde bulunur. Önerdiği her meslek ya da zanaatın Rind tarafından olumsuz yönleri öne çıkarılır. Rind'in bu süreçte babasına verdiği cevaplarla anlatı baba oğul çatışmasından çıkarak rint ve zahit tiplerinin çatışması eksenine evrilir. Uzlaşılamayan bu tartışmalardan sonra Rind, bir yolculuğa çıkma fikrini babasına açtığında Zâhid, oğlunun yoldaki tehlikelerde baş edemeyeceği düşüncesiyle bu yolculukta oğluna eşlik etmek istediğini söyler. Böylelikle Rind ve Zâhid birlikte yola çıkarlar. İlk durakları bir mescit olur. Burada zahir ve batın ilimleri hakkında konuşurlar. Mescitten ayrıldıktan sonra karşılarına bir meyhane çıkar. Zâhid, meyhane hakkında çok olumsuz konuşur. Rind ise ilahi aşk şarabından bahsederek Zâhid’in gözünde meyhaneyi aklamaya çalışır. Meyhaneye giren Rind’i Zâhid dışarıda bekler. Rind, meyhanede Pîr-i Rûşen-zamir’le bazı kelam ve felsefe konularında tartışmalar yapar. Ancak bu tartışmalarda Rind adeta babasının görüşlerini dile getiren bir zahid kimliğinde; Pîr-i Rûşen-zamir ise onu ikna etmeye çalışan Rind rolündedir. Tartışmanın sonunda Rind, Pîr-i Rûşen-zamir’in söylediklerine ikna olur ve Pir-i Rûşen-zamir tarafından kendisine sunulan ilahi aşk şarabından içer. Bu sırada dışarıda bekleyen Zâhid, meyhaneden içeriye girer. Oğlunu sarhoş bir vaziyette görür. Bu duruma üzülen Zâhid, Pir-i Rûşen-zamir’le irade-kader, rahman-şeytan ve sevap-günah üzerine konuşmaya başlarlar. Bu tartışmaların sonunda Zâhid, kendi fikirlerinin yanlışlığına ikna olarak Pîr-i Rûşen-zamir’in şahsında oğluna ve rindâne düşünceye hak verir.

Rint ve zahit, klasik Doğu edebiyatlarının sürekli çatışma hâlinde olan iki tipidir. Bu çatışma, akıl-gönül, medrese-tekke ve tasavvuf-kelam çatışması paralelindedir. Söz konusu tipler Fuzûlî’nin eserinde tasavvufi-sembolik hikâyeye dönüşmüştür. Her iki tip de anlatıcının/anlatıcının şahsında sıradan insanın farklı yönlerini temsil eder. Zâhid, insanın dini emir ve yasaklara bağlı yönüne işaret ederken Rind ise daha gönül ehli ve hoşgörülü tarafını temsil etmektedir (Mazıoğlu 1997: 69).

Rind ü Zâhid, 1219/1804 yılında Sâlim Efendi tarafından Muhâvere-i Rind ü Zâhid adıyla Türkçeye tercüme edilmiş, 1285/1869 yılında Tasvir-i Efkâr Matbaası'nda basılmıştır. Ancak bu tercüme oldukça sanatlı bir nesir üslubuyla yapılmış olup Farsça orijinaline göre anlaşılması daha zordur. Kemal Edip Kürkçüoğlu dört nüsha üzerinden eserin tenkitli metnini hazırlamış (1956); Kürkçüoğlu’nun hazırlamış olduğu tenkitli metin Hüseyin Ayan tarafından Rind ile Zâhid adıyla Türkçeye tercüme edilmiştir (1993, 2012). 1995 yılında Bâkû’da K. İlhamî tarafından Azerbaycan Türkçesine tercüme edilerek Fuzulî’nin Eserleri adlı kitabın içerisinde; son olarak da Hüseyin Muhammedzâde Sıddîk tarafından 1389 (hş)’da Hekim Molla Mehemmed Fuzûlî Rind ü Zâhid adıyla Tahran’da inceleme ve metin olarak yayınlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Fuzûlî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fuzuli-mdbir