Edip, asker, dil ve edebiyat bilimci olan Manastırlı Mehmed Rifat’e ait eser. Pakdâmen, Recâizâde Mahmud Ekrem’in Afife Anjelik adlı piyesinin Türk hayatına uyarlanmış biçimidir. Eserde kocasının görev icabı memleket dışında bulunduğu zamanda namusunu korumak için pek çok sıkıntıya göğüs geren bir hanımın dramı anlatılır. 

Mehmed Rifat, eserin “ Mukaddime”sinde genelde tiyatro ve “hikâye” türüyle, özelde de bu eseriyle ilgili bazı fikirlerini şu şekilde açıklar: “Şu asr-ı Abdülaziz Hânî’de nice üdebâ ve erbâb-ı maârif vatandaşlarının hissemend olmaları, uğrunda her birinin elden geldiği ve kaleminin kudreti yettiği vechle pek çok âsâr meydana getirmiş ve getirmekte oldukları ve hele tiyatro ve hikâyeler hakkında olan ikdâmât pek büyük himmet olduğu cümle indinde vâzıh olmağın çâkerleri dahi husûs-ı mezkûrdan hissemend olmak emeliyle hevese gelerek çoban armağanı çam sakızı mislince vatandaşlarımın nazarlarına iş bu eser-i âcizânemi altı fasıl altı perde ve bir mukaddime üzerine mürettep (Pakdâmen) ismiyle iş bu fâciayı vaz’a mütecâsir bulundum. Umarım ki eserimin henüz birinci defası olduğu eclden her tarafı sehv ü hatâ ile mâlâmâl ve nazar-ı âmmeye vaz olunmağa sezâ bir şey değil ise de vukûa gelen kusûr ve nekâîsim herhâlde erbâb-ı maârif ve kariîn-i kirâm tarafından dâmen-i afv ile mestûr tutulur ümidinde bulunarak bu bende-i nâcizlerini elbette nazar-ı ta’n etmeyecekleri zann-ı kavîsinde bulunmaktayım.” (Mehmed Rifat 1874: 2).

Eserin şahıs kadrosu; Davut Paşa (Vilâyet valisi), Ali Bey (Memleket müsellimi), Dilfirip Hanım (Ali Bey’in haremi), Emsâl ve Gülter (Ali Bey’in cariyeleri), Mehmet ve Ömer (Ali Bey’in etbâîleri), Sait Ağa (Ali Bey’in ma’îyeti ve memleket vücûhu), Nuri ve Selim (Sait Ağa’nın etbâîleri), Abdullah Ağa (Tomruk Ağası), Bekir Baba (Zindancı), Osman ve Ahmet (Cellad), Hasan (Tatar), Fatma Kadın (Hoca vâye namıyla bilinen bir ihtiyar kadın), Zabıta memurları ve zaptiyeler, çalgıcılar, mahpuslar, fukarâ ve bîkesler ve gayr-i hüm şeklindedir.

Dilfirip, cariye iken müsellim A li Bey’le evlenmiş; mutlu bir hanımdır. Bir gün vilayet valisi, civardaki eşkıyanın isyanını bastırmak üzere Ali Bey’i görevlendirir ve Ali Bey, belirsiz bir süre için evinden ve memleketinden ayrılmak zorunda kalır. Giderken haremini ve memleket işlerini eşraftan Sait Ağa’ya teslim eder. Ali Bey memleketten ayrıldıktan sonra Dilfirip’e âşık olan Sait Ağa, ondan kendisine râm olmasını talep eder. Kadın, bu talebi kesin bir dille reddedince Sait Ağa, türlü entrikalar çevirerek Dilfirip’i zindana attırır. Ali Bey yeni gitmişken hamile olduğu anlaşılan Dilfirip, çocuğunu zindanda doğurur. Sait Ağa bununla yetinmeyip entrikalarına devam ederek –gönderdiği habercilerle- Ali Bey’den icazet alıp Dilfirip ve çocuğu öldürmek üzere cellatlara teslim eder. Dilfirip öldürülmek için yola çıkmadan önce, Ali Bey döndüğünde ona verilmek üzere masum olduğuna ve Sait Ağa’nın çevirdiği entrikalara dair bir mektup yazar. Sait Ağa’nın kendisine yazdığı aşk mektubunu da buna iliştirip gizlice cariyeleri Emsal ve Gülter’e verir. Cellatlar, kadını ve çocuğu öldürmek amacıyla bir ormana götürürler. Tam öldüreceklerken kadının yalvarmalarına dayanamayıp onu ve çocuğu ormanda bırakıp dönerler ve Sait Ağa’ya, görevi yerine getirdiklerine dair yalan söylerler. Daha sonra Sait Ağa, yaptıklarından pişmanlık duymakla birlikte “iş işten geçti” düşüncesiyle bu konuyu unutmaya çalışır. Aynı zamanda Ali Bey’in konağında gününü gün etmektedir. Bir gün Ali Bey geri döner ve Sait Ağa’nın konaktaki debdebesini görerek durumdan şüphelenir. İşi tahkik edince doğruları öğrenir; karısının, iffetini korumak uğruna birçok sıkıntı çektiği ve cellatlar tarafından öldürüldüğü haberini alır. Duyduğu pişmanlıkla “Hiç olmazsa mezarını ya da kemiklerini bulayım da ziyaret edeyim.” diyerek ormana gidip Dilfirip’i aramaya başlar. Dilfirip, ormanda bulduğu bir mağarayı mesken edinmiş, orada yaşamakta ve çocuğunu sıkıntılar içinde büyütmeye çalışmaktadır. O civarda Dilfirip’in mezarını arayan Ali Bey, bir müddet sonra karısıyla karşılaşınca şaşkınlık geçirir. Fakat gördüğünün gerçekten Dilfirip olduğunu anlar. İki sevgili buluşunca çok mutlu olur. Birlikte mağarada bulunan oğullarının yanına giderler. Dilfirip oğluna, yanındaki adamın babası olduğunu anlatır. Baba oğul kucaklaşarak hayatının kalan kısmını mutlu geçirmek üzere evlerine dönerler (Bozdoğan 2001: 61-62).

Eser 168 sayfadan oluşmaktadır. 1291/1874 yılında İstanbul Zartaryan Fabrikası’nda basılmıştır ve İ.B.B. Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklarında Bel_Osm_K.02711/03 demirbaş numarasıyla kayıtlıdır. Eserin dili genel olarak sade olmakla beraber yer yer Arapça-Farsça tamlamalara rastlamak mümkündür.

Şairin biyografisi için bk. “Manastırlı Mehmed Rifat”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed