OĞUZ-NÂME / OGUZNAMA
manzum destanî mikâye
Nurmuhammed Andalıp (d. ?/1710 - ö. ?/1770)

ISBN: 978-9944-237-87-1


İlk destan şairi, tahmis ustası, edebiyat tarihçisi ve tercüman vasıflarıyla öne çıkan klasik dönem Türkmen edebiyatının öncü isimlerinden Nurmuhammed Andalıp'ın (d. ?/1710 - ö. ?/1770) tarih konulu eseri. Kısa bir giriş ve 12 bölümden oluşan manzum Oğuznâme örneği olan bu eser, 8. bölüm dışında beyitlerle yazılmıştır. 1. ve 12. bölüm gazel, diğerleri mesnevi tarzında kafiyelenmiştir. Girişte verilen şecereye göre Nuh, Adem’in 10. oğludur. Nuh’tan Yafes, Yafes’ten Türk, Türk’ten Oğuz Han dünyaya gelmiştir. Oğuz-nâme’nin bölümleri şöyledir: 1. Oguzhannıň It Barak Han Birlen Söveş Kılganı, 2. Kıpcak Hannıň Togulgan, 3. Çingiz Han Destanı, 4. Oguzhannıň It Barak Handan Ar Alganı, 5. Oguzhannıň Garahıtaynı Alganı, 6. Oguzhannıň Öz Ilige Kayıtganı, 7. Oguzhannıň Saltanat Basgançagıga Yetgeni, 8. Tamgalar Hakında Halayıknıň Aytganı, 9. Oguzhannıň Şam-Şerifge Barganı, 10. Oguzhannıň Hakanlıgını Ogullarıga Tabşırganı, 11. Oguzhannıň Ogullarıga Pent-Nesihat Kılganı, 12. Andalıpnıň Yitgen Oguz Hatıga Matam Mersiyesi (Bekmıradov 1987: 105-112).

Türkmenlerin “nesil başı” diyerek takdim ettiği Oğuz Han, yaptığı cenkler ve ülkeyi adaletle yönetimini gelecek kuşaklara aktarmak için bir kitap yazılmasını emreder. Sözü edilen kitap sonraki kuşaklarca “Oğuz-nâme” olarak adlandırılmıştır (Godarov 2001: 2). Oğuzların anlatıldığı bu terim etrafında bugün Türk dünyasında sıkça kullanılan "Oğuznâmecilik geleneği" oluşmuştur. Bekmıradov en eski Oğuznâme’nin Ulu Han Ata Bitikçi tarafından yazıldığını ve 8. yüzyılda Arapçaya tercüme edildiğini belirtir (Bekmıradov 1987: 17). Dolayısıyla Oğuz Han’ın kahramanlıklarının işlendiği “Oğuz Kağan Destanı” da dâhil Oğuz boylarıyla ilgili tarihi anlatılar, rivayetler "Oğuznâme" teriminin kapsamına girmektedir. Bu bağlamda Aşkabat’taki Salar Baba Oğuz-nâmesi ile Sans-Petersburg’daki Dânâ Ata Oğuz-nâmesi Türkmenlerin sözlü gelenekten zamanla yazılı geleneğe aktardığı iki önemli tarihî kaynak niteliğindedir. Andalıp Oğuz-nâmesi ise tarihî kaynaklar üzerine inşa edilmiş edebî bir eserdir. Bu niteliği sebebiyle Türkmencede poema (edebî-tarihî eser) türü içerisinde ele alınmıştır.

Andalıp Oğuz-nâmesi'ni farklı kılan özelliği Oğuz Türkmen (Orhon Göktürk) alfabesinden bahsetmesidir (Söyegov 2014: 14). Bekmıradov, Andalıp’ın kaybolan Oğuz alfabesine yazdığı mersiyeyi dikkate alıp Arapların Orta Asya’yı ele geçirmesiyle birlikte eski Türk alfabesinin Arapçanın etkisinde kalarak unutulduğunu ileri sürer (Bekmıradov 1987: 58-59). Andalıp’ın "çistan" türünde kaleme aldığı 8. bölümde, Oğuz alfabesi 24 şekil doğuran bir kıza benzetilir. Ona göre Oğuz Han, her boya bir damga ve damgayı temsil eden bir harf vermiştir. Araştırmacılar, Şeydayi ve Şakandi gibi şairlerin Oğuz alfabesinin 25 işaretten oluştuğu görüşünü ise ilave bir işaretin Oğuz Han’a ait olmasıyla izah eder (Mämmetjumayev ve Täcimov 2011: 36).

Andalıp tarafından yazılmış orijinal el yazma nüshası elde olmamakla birlikte eserin Türkmenistan Millî El Yazmaları Enstitüsü’nde kayıtlı 158, 875, 1373 arşiv numaralı üç nüshası mevcuttur (Asker 2011: 27). 1929’da istinsah edilmiş Andalıp Oğuz-nâmesi üzerine ilk çalışma 1948’de M. N. Hıdırov tarafından yapılmıştır. Mütakip çalışmalar 1967’de H. G. Göroglı ve 1975’te T. Nepesov tarafından neşredilmiştir (Bekmıradov 1987: 6-8). Hıdırov’a göre Andalıp bu eserini oluştururken Ebulgazi’nin Şecere-i Terâkime’sinden, Firdevsi’nin Şeh-nâme’sinden ve Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiya adlı eserlerinden esinlenmiştir (Aça 2013: 79). Eser yayımlanmıştır (Aça 2013).

Eserden Örnekler


Andalıp’ın Yiten Oğuz Alfabesine Yazdığı Matem Mersiyesi

Bir asmanı-bela inip nahandan

Yuvutdı ol dürri-gımmat bahanı


Tirilikde zerur ol bizge candan

Oguz övlatınıň ruhı-rovanı


Egerçe Nuh yaşın berdi avvalı

Takı bermiş bu gün badı-hazanı


Ki bizge ança yıl turganıň ulı

Bela sançgan imiş tiri-kazanı


Anı ret eylemek emri-mahalı

Mähv olmas tiydi anıň yazganı


Birev ret kılmakka bolsa mecalı

Kim ol merdud hem ilniň azganı


Yaşıň üç miňden aşıp törtge mündi

Bu yaşda çekmediň renci-ızanı


Oguz övlatıdan ayrıldıň indi

Ki bizlerge köyup matam-gazanı


Seni asmanı-aždarha yuvıtdı

Sen ol Yunus girip tutdıň mekanı


Cemalıňdan cahan köňlün sovıtdı

Men oldum Andalıp - vasfıň yazganı (Bekmıradov 1987: 122-123).

Kaynakça


Aça, Mustafa (2013). Oğuznamecilik Geleneği ve Andalıp Oğuznamesi. Konya: Kömen Yay.

Asker, Ramiz (2011). “350 Yıldır Şakıyan Bülbül”, Kardeş Kalemler, 54: 19-33.

Bekmıradov, Ahmet (1987). Andalıp Hem Oguznamaçılık Däbi. Aşkabat: Ilım Yay.

Godarov, Rahmanberdi (2001). Oguznama. Aşgabat: Türkmenbaşı Adındakı Türkmenistan Milli Golyazmalar Institutı Yay.

Mämmetjumayev, Araznepes ve Täcimov, Akmırat (2011). Gadımı Türkmen Edebiyatı. Aşkabat: Türkmen Dövlet Neşeriyat Gullugı Yay.

Söyegov, Mıratgeldi (2014). “Eski Türkmence Şiir Olarak İki ‘Oğuznâme’ Metni ve Yazarları”. Akademik Bakış Dergisi, 40: 1-15.

Atıf Bilgileri


Yılmaz, Emrah. "OĞUZ-NÂME / OGUZNAMA". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/oguz-name-oguznama. [Erişim Tarihi: 17 Kasım 2024].


Benzer Eserler

# Madde Yazar Madde Yazarı İşlem
1 LEYLİ-MECNUN (ANDALIP) Nurmuhammed Andalıp Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
2 YUSUP-ZÜLEYHA (ANDALIP) Nurmuhammed Andalıp Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
3 BABA RÖVŞEN Nurmuhammet Andalıp Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
4 ZEYNELARAP Nurmuhammed Andalıp Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
5 RİSÂLE-İ NESÎMÎ (ANDALIP) Nurmuhammet Andalıp Dr. Emrah Yılmaz
Görüntüle
6 VAGZ-I AZAD AZADI, Dövletmemmet Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
7 BEHİŞTNAMA Azadı, Dövletmemmet Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
8 HEKAYAT (AZADI) AZADI, Dövletmemmet Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
9 BEŞ NAMAZ Azadı, Dövletmemmet Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
10 DÎVÂN (ARŞÎ) Arşî, Hoca Cahân (Yakup) Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle
11 DÎVÂN (GAYIBI) Gayıbı, Mahmut Doç. Dr. soner sağlam
Görüntüle
12 KÜLLİYÂT-I MESNEVÎ-Yİ HARÂBÂTΠ Harâbâtî, Muhemmed Binni Abdulla Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle
13 MANTIKU'T-TAYR (HOTENÎ) Hotenî, İbrahim Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle
14 TEZKİRE-İ ARSLANHAN Kâsımî Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle
15 DÎVÂN (MEHZÛN) Mehzûn, İsmail Prof. Dr. Adem Öger
Görüntüle