Tanzimat ve Meşrutiyet devirlerinin yılmaz bir Osmanlı mütefekkiri olan gazeteci ve yazar Ebüzziya Tevfik tarafından derlenen batılı tarzda ilk nesir antolojisi. Osmanlı edebiyatının önde gelen yazarlarından seçilmiş örnek nesirlerinin kronolojik olarak bir araya getirildiği antoloji, yazarlar ve eserleri hakkında verilen çeşitli bilgi ve mütalaalar göz önüne alındığında bir edebiyat tarihi olarak da değerlendirilebilir. 1873 yılında, “muzır neşriyat”ta bulunduğu gerekçesiyle Rodos’a sürülen Ebüzziya Tevfik, Nümûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye 1875 yılında Rodos’ta hazırlamıştır. 15. yüzyılın ünlü nâsir ustalarından Sinan Paşa’yla başlayan Nümûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye, 19. yüzyılın en önemli isimlerinden biri olan Namık Kemal’e kadar Türk edebiyatının en seçkin isimlerinin nesirlerinden örnek metinleri ve bazı edebî bilgi ve mülahazaları içermektedir.

Eser, “Ashâb-ı Mütâlaaya” başlıklı önsöz mahiyetinde bir mukaddimeyle başlamaktır. Ebüzziya Tevfik bu kısımda antolojisine hangi yazarın nesirlerini niçin aldığını veya almadığı, bu noktada ölçütlerinin neler olduğunu açık bir şekilde şu sözlerle belirtmektedir: “Bu mecellede tutdugum usûl mâzîden hâle nazardır; fikrimin sahîh olup olmadıgını ise, âsâr-ı münderice irâe eder sanırım. Ecdâdımıza bakmalı da, ne olmaklıgımız lâzım geldigini ondan anlamalı. Yoksa yazdığımız şeylere Veysî’lerin, fülânların âsârı mehekk add olunursa edebiyyâtımızın istikbâli emîn olamaz […] Altı yüz senelik bir milletin efrâdı arasında yüzlerle ashâb-ı kalem gelmiş iken, topu yigirmi kadarının kabul edilişi, ihtimâl ki muhâfazakârân-ı inşâ indinde vesîle-i i’tirâz add olunur; fakat bizce hükümsüzdür. Çünki biz edebiyyât denilen nâtıka-i vicdânı, muammâ kıyâs eylemiş olsa idik, o hâlde Hümayûn-nâmeler, Şefîk-nâmelerle, Okçuzâdelerin, fülanların âsârında misâl intihâb ederdik. Fi’l-hakîka zamânımızda âsârını kabul etdiğimiz zevâtdan başka bir haylî münşimiz daha gelmişdir. Ne çâre ki ekserini üdebâ-yı ma’hûde âsârını mukallid, ya’nî edebiyyâtı başka nokta-i nazardan muhâkeme eden takımdan bulduğumuz içün, eserlerini kabule lüzum görmedik […] Şurasını kayda lüzum görürüz, ki maksadımız üdebâ-yı sâlifenin kâbiliyyet ü ma’rifetlerini inkâr değil, belki fazîlet ü kudretlerini teslîm ile beraber, mesleklerinin, meslek-i hakikate muvafık olmadığını ihtardır.” (Ebüzziya Tevfik 2015: 6).

Kendi ifadelerinden de anlaşılacağı üzere eserinde Ebüzziya Tevfik; eski devirlerin ağdalı, secili, tumturaklı, ağır ve süslü nesir dilini benimseyen yazarlar ve onların nesirlerinden ziyade, daha sade ve anlaşılır bir dili benimseyen yazar ve eserlere yer vermeyi tercih etmiştir. Bu anlayışla derlenen antolojide toplam 17 yazar (Sinan Paşa, Fuzûlî, Koçi Beg, Naîmâ, Nedîm, Kâni, Hakkî Paşa, Koca Sekbânbaşı, Mütercim Âsım, Âkif Paşa, Reşîd Paşa, Fuâd Paşa, Edhem Pertev Paşa, Şinâsî, Ziyâ Paşa, Sadullâh Paşa, Namık Kemal) ve bu yazarlardan seçilmiş 85 yazıya yer verilmiştir.

Namık Kemal, 27 adet nesirle eserde yazılarına en çok yer ayrılan isimdir. Bu noktada 500 sayfalık bir eser olan Nümûne-i Edebiyyât-ı Osmâniyye’nin 200 sayfasının Namık Kemal’e ayrılması dikkat çekicidir. Bu durumu, Ebüzziya Tevfik’in Türk edebiyatına çizmek istediği “yeni” rotayla ilişkilendirmek zor olmasa gerektir. Namık Kemal’den sonra antolojide nesirlerine en fazla yer verilen yazarlardan biri 8 yazısıyla Şinâsî’dir. Onu, 7 yazısıyla Ziya Paşa takip etmektedir.

Eserin diğer özelliklerinden biri ise antolojiye alınan yazarlar ve eserleri hakkında bazı biyografik ve edebî bilgilere yer verilmiş olmasıdır. Ebüzziya Tevfik’in antolojisinde yer verdiği yazarlar hakkındaki bu mütalaa ve mülahazalar, eseri önemli kılan özelliklerdendir. Ayrıca eserde, antolojiye alınan yazarların edebî anlayışı, dil ve üslubu, edebiyatta benimsedikleri yol, edebiyatımızdaki yeri ve önemi hakkında da değerlendirmeler yapılmıştır. Bu hususiyetlerden dolayı, bir antoloji olarak hazırlanan Nümune-i Edebiyyât-ı Osmâniyye, uzun yıllar bir edebiyat tarihi gibi okunarak önemli kaynak eserlerden biri hâline gelmiştir.

Eski yazıyla 6 baskısı yapılan antolojinin bu baskılara ait künyeleri şu şekildedir: “Nümûne-i Edebiyyat, 1. bs., Cep Kütüphanesi: 6, Mihran Matbaası, İst., 1296, 512+7 s. (Küçük Boy); Nümune-i Edebiyyât-ı Osmâniyye, 2. bs., Matbaa-i Ebüzziya (Matb. E.), İst., 1302, 504+3 s.; 3. bs., Matb. E. İst., 1306, 3+493 s.; 4. bs. Matb. E., 1308, 3+500 s.; (5. baskı görülemedi); 6. bs., Matb. E. İst., 1330, 544s.” (Gür 1995: 338).

Uzun yıllar Arap harfli olarak edebiyat ve kültür dünyamıza nispeten daha uzak kalan Nümune-i Edebiyyât-ı Osmâniyye, 2015 yılında Furkan Öztürk tarafından tıpkıbasım ve çeviriyazı şeklinde ilk defa yeni Türk harflerine aktarılmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. “Ebüzziya Tevfik”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ebuzziya-tevfik