Hasan Kâfî Akhisârî’nin (ö. 1024/1615) 1004/1596’da Sultan III. Mehmed’e (slt. 1595-1603) sunmak üzere önce Arapça kaleme alıp 1005/1597’de Türkçeye tercüme ettiği Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Âlem adlı siyasetnâme türündeki meşhur eserinin Mehmed Tevfik (Çaylak) tarafından hazırlanan muhtasar ve dili sadeleştirilmiş neşri/tercümesi. 40 sayfadan oluşan Nizâmü’l-Âlem li-Cenâbi Akhisârî ilk olarak 1287/1870 tarihinde Asır gazetesinde tefrika edilmiş ve aynı yıl İstanbul’da kitap olarak basılmıştır.

Nizâmü’l-Âlem li-Cenâbi Akhisârî sebeb-i te’lîf, mukaddime, dört fasıl ve hâtime olmak üzere yedi ana bölümden oluşur. Her bölüm kendi içinde alt başlıklara ayrılmış ve bu alt başlıklarda değinilen konular kimi zaman çeşitli hikâye, hadis ve beyitlerle örneklenerek açıklanmıştır. Sebeb-i te’lîf kısmında eserin yazılma sebebi 16. yüzyıl sonlarında Osmanlı’da görülen bozulma ve karışıklıkların sebeplerini tespit etmek ve bunlara çözüm yolları bulmak olarak açıklanmıştır. Bu bölümün sonunda müellif (Hasan Kâfî Akhisârî) eserin kaç bölümden oluştuğuna ve eserin ismine dair bilgi verir. Mukaddime bölümünde insanlar “ehl-i seyf”, “ehl-i kalem”, “ehl-i zirâ‘at” ve “ehl-i ticâret” olmak üzere dört gruba ayrılarak bu gruplara kimlerin dâhil olduğu açıklanır. Eserin ana bölümlerinin ilkinde bir saltanatın uzun ömürlü olmasını sağlayacak sebepler üzerinde durulur. İkinci bölümde doğru düşünme ve karar verme yetisine zararlı olan belli başlı sebeplerden bahsedilir. Üçüncü bölüm savaş âletlerinin kullanılması ve askerlerin savaşa teşvik edilmesi konusuna ayrılmıştır. Dördüncü bölümde zafer ve yenilgiye yol açan sebeplere ayrıntılı olarak yer verilir. Hâtime bölümünde ise çok mühim meseleler olarak nitelendirilen barış ve antlaşmanın usûl ve kaidelerine dair açıklamalar yapılır. Eser Mehmed Tevfik’in tercümede nasıl bir yol izlediğini açıkladığı, kaynak eserin ve kendi tercümesinin tarihlerini verdiği kısa bir bölümle sona erer.

Oldukça sade bir dil kullanılan Nizâmü’l-Âlem li-Cenâbi Akhisârî, kaynak eser olan Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Âlem’in tertibine uygun bir şekilde düzenlenmiştir. Bununla birlikte Mehmed Tevfik’in eserin sonunda da açıkladığı üzere eğer ayrıntılarıyla şerh edilse her bölümü ayrı bir kitap olacak bu eser muhtasar bir şekilde tercüme edilmiş ve yeri geldikçe mütercim tarafından esere ufak tefek ilaveler yapılmıştır (Mehmed Tevfik 1287/1870: 40). Esere mütercim tarafından yapılan ilaveler ayrı başlıklar açılarak ana bölümlerden ayrılmıştır. Bu kısımlarda Mehmed Tevfik eserde değinilen meselelerin tercümenin yapıldığı dönemde geçerliliğini yitirmesi ve benzeri sebeplerden çıkarıldığı gibi çeşitli açıklamalara yer vermiş ya da bahis konusu meseleye dair kendi düşüncelerini açıklayıp tartışmıştır.

Kaynak metin Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Âlem üzerine hazırlanmış çeşitli çalışmalar bulunmakla birlikte (İpşirli 1981: 245-246; Aruçi 1997: 328-329) Mehmed Tevfik’in tercümesi üzerine hazırlanmış herhangi bir çalışma tespit edilememiştir.

Yazarın biyografisi için bk. “Tevfîk, Mehmed Tevfîk, Çaylak Tevfîk, Çopur Tevfîk, Mehmed Tevfîk-i Dehlevî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/tevfik-mehmed-tevfik-caylak-tevfik