Abdî'nin Sa'd ve Hümâ arasında geçen beşerî aşk konulu mesnevisi.  II. Selim'in şehzadeliği döneminde-1545 yılında- kendisine sunulmuş,1074 beyitten oluşan Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ baştan sona aruzun fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün kalıbıyla yazılmıştır. Eserin başında sırasıyla mesnevi biçimiyle yazılmış tevhid, naat, dört halife için manzume, peygamberden şefaat dileğinde bulunulan manzume, bir mukaddime, içinde Selim’in hocasına medhiyenin de yer aldığı “Sebeb-i Terkîm-i Kitâb…”, Şehzade Selim’e mehdiye, bu medhiyenin sonunda (Şehzade Selim’e) kısa bir nasihatname ile Cafer Paşa’ya bir medhiye yer alır. Bu manzumelerin tamamı mesnevi biçiminde yazılmıştır ve 155 beyittir. Daha sonra 840 beyitlik asıl hikâye bölümü bulunur. Bu kısımda kahramanların dilinden söylenen 6 gazel, 3’ü rubai başlığı taşımasına rağmen rubai olmayan 5 nazım vardır (İnce 1986: 190-191). Abdî  79 beyitlik hâtime bölümünde eserini, Şehzade Selim’in hocasının teklifi üzerine  952/1545'te yazdığını belirtir.

Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ'nın konusu kısaca şöyledir: Isfahanlı Sa’d, Şiraz’ın Âb-ı Mürgân adlı mesire yerinde arkadaşları ile eğlenen Hümâ’yı görerek âşık olur ve onunla tanışır, konuşurlar, birlikte eğlenirler. Hümâ önce hiç kimse ile ilişkisi olmadığını söylerse de daha sonra akrabası olan Ferruh’u sevdiğini; onunla nişanlı olduğunu, onun şimdi Kirman’da bulunduğunu belirtir. Sa’d buna rağmen Hümâ’dan ayrılmak istemez, nişanlısı dönünceye kadar birlikte vakit geçirmelerini ısrarla teklif eder. Hümâ’nın teklifi kabul etmesi üzerine birkaç gün arkadaşlık yaparlar, Ferruh dönünce de ayrılırlar. Hümâ Sa’d’e kendisine başka bir sevgili bulmasını tavsiye eder. Ferruh ile hoşça vakit geçirmeye başlayan Hümâ, onun kendisiyle birlikte olmak istemesi üzerine Ferruh'tan uzaklaşır; durumu kız kardeşi Hümâyûn’a anlatır. Hümâyûn da kardeşine artık onunla görüşmemesini tavsiye eder. Hümâ böylece vaktini kardeşiyle geçirmeye başlar. Ferruh da Hümâ’dan ümidini kesince Kirman’a döner. Sa’d’in Hümâ’dan ayrılışı üzerinden bir yıl geçmiştir, artık ümitsizlik içinde Hümâ’ya Isfahan’a dönmeye karar verdiği haberini gönderir. Bunun üzerine Hümâ, Sa’d’e acıyarak pişman olduğunu ve özür dilediğini bildiren bir mektup yazar. Böylece iki sevgili kavuşur, evlenip mutlu olurlar.

Konu itibariyle tamamen beşeri aşkın işlendiği bu mesnevide hayalî, olağanüstü olaylar hiç yer almaz, tasvirler başarılıdır, şahıs kadrosu dardır, vakada ayrıntıya inilmez. Bu eserde, şark edebiyatının çift kahramanlı mesnevilerinden farklı olarak kadın kahramanın iki aşığının olması alışılagelmişin dışında bir ayrıntıdır (Gültekin 2012: 563). Teknik açıdan, özellikle vezni kullanımında kusurlar barındırmaktadır (İnce 1987: 160).

Vasfi Mahir  Kocatürk, Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ'nın  Hacû-yi Kirmânî'den tercüme olduğunu belirmesine rağmen (Kocatürk 1970: 362-365),  Abdî eserin kendisi tarafından kurgulandığı iddiasındadır. Vakanın İran coğrafyasında geçtiği, aynı zamanda Abdî’nin hatime bölümünde yazdıklarına bakılınca, konunun İran kaynaklı bir halk hikâyesine dayandığı ihtimali gözden uzak tutulmamalıdır.

Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ üzerine Nur Gürai tarafından yüksek lisans tez çalışması yapılmış (1987) ayrıca eser Adnan İnce (1987) ve Hasan Gültekin (2012) tarafından yayınlanmıştır .

Abdî’nin biyografisi için bk. “Abdî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/Abdî