Âlim, şâir, hukukçu ve yöneticilik vasıflarına da sahip, Nakşbendîliğe müntesip Şeyhî'nin seyr ü sülûka dair meseleler ve vahdet-i vücûd üzerine didaktik eseri.

Müellif, eserini daha önce okuduğu kitap ve risaleler ışığında elde ettiği bilgilerden, akla gelen bazı zor meselelerin çözülmesi, daha açık ve net bir şekilde anlaşılması için yazmıştır. Müellifin asıl amacının tarikata yeni dahil olmuş müridlerin müşkil meseleleri daha asan bir şekilde anlayabilmelerini ve seyr ü sülûk sürecinde zihinlerin karışmamasını sağlamaktır (Yıldırım 2016: 94). 

Eserde ağırlıklı olarak vahdet-i vücûd konusu işlenmiştir. Ele alınan konuların birçoğu vahdet-i vücûd açısından değerlendirilmiş ve buna göre örnekler verilmiştir. Müellifin Nakşbendîliğe mensubiyetine rağmen eserde beyân ettiği fikirlerden, İbn-i Arabî ekolüne daha yakın olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca, tasavvufî eserlerde görülen meseleler, âyet ve hadislerle açıklanan konular hikâyelerle anlatılmaya çalışılmıştır. Müellif, mebde’, meâd, kader, kaza, ihtiyâr, insân-ı kâmil, seyr ü sülûk gibi konuları birbiriyle bağlantılı anlatmaya çalışmıştır. Metinde yer yer sorular sorulmuş ve bu yöntemle okuyucuya öğretici cevaplar verilmiştir (Doğan 2008: 51).

Nikâtü’l-Hikem, giriş, mukaddime, asl-ı evvel, asl-ı sânî, asl-ı sâlis ve hâtime bölümlerinden meydana gelmiştir. Giriş bölümünde müellif, eserini akla gelen müşkil sorular ve konular hakkında, velîlere duyduğu sevginin, onlardan gelen feyzin bereketiyle, kalbine doğan cevapları, yolun başında olan taliplere kolaylık sağlamak amacıyla yazdığını ifade etmiştir (Şeyhî vr. 2b/3a). Mukaddime kısmında insan-ı kâmil ve mürşid-i kâmilin önemi vurgulanmış ve şeriat, tarikat, marifet, hakîkat konuları açıklanmıştır. Ayrıca Şeyhî, tenzîh-i sırf, teşbîh-i sırf, fark, cem, fark-ı ba’de’l-cem, cem’u’l-cem, fark-ı evvel, fark-ı sânî gibi vahdet-i vücûd kavramlarından da bahsetmiştir (Doğan 2008:52). Eserin birinci bölümünde, Mebde başlığı altında insanın Allah’a kavuşmasının manevi bir durum olduğu, Allah’ın varlığından başka varlık bulunmadığı ele alınmıştır. İkinci bölümün Meâş başlığı altında insanın dünyaya gelişi ve aslına dönmesi gerekliliği üzerinde durulurken bunun da mürşid-i kâmilin terbiyesinden geçmekle mümkün olacağını anlatılmıştır. Üçüncü bölümde ise Meâd konusu işlenirken kişi kendisinde mevcut cevheri ortaya çıkartarak kemâl sahibi olması meselesine yer verilir. Böylece Hakk’a dönerek aslını bilmiş olur. Sonuç bölümde ise yine çeşitli nüktelerle beraber, Ehl-i Sünnet akidesine uygun olan sufiliğin dini ve ilmi açıklaması, kader ve insanın iradesi, insanın kendini ve Allah’ı bilmesi, rüya ve öldükten sonra dirilme konularına yer vermiştir (Şeyhî vr. 13b-32b). Eserin sonunda 44 beyitlik bir şiir bulunmaktadır. Bu şiir oldukça sade bir dille yazılmış olup tasavvufla alakalıdır. Eserin sonunda verdiği şiir, kitabın özeti niteliğindedir. Şeyhî, şiirinde herkesin kendi yeteneği ölçüsünde sözlerini anlayacağını, ancak münafık ve inkârcının bunlara inanmayacağını ifade etmiştir (Şeyhî vr. 102b-103b).

Süleyman Şeyhî’nin Nikâtü’l-Hikem adlı eserinin tespit edilebilen; Süleymaniye Kütüphanesi, Serez No: 1510, vr. 102; Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, No: 2510 vr. 110; Tercüman Gazetesi Türkçe Yazma Eser Kütüphanesi, No: Y 302, vr. 69; Almanya Milli Kütüphanesi, Ms. or. quart 1402, vr. 88; Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Yazmalar Bölümü, No: 1750 numaralarında olmak üzere beş yazma nüshasına ulaşılmıştır (Yılmaz 1989: 257-264; Öksüz, 2010, ss. 28-29). Ayrıca, eser üzerinde bir yüksek lisans tezi (Doğan 2008) hazırlanmıştır. Nikâtü’l-Hikem, 18. yüzyılın sonu ile 19. yüzyılın başında yaşamış, bir tarikat şeyhinin, vahdet-i vücûd hakkındaki görüşlerini ve yorumlarını yansıtması bakımından önemlidir.

Köstendilli Süleyman Şeyhî’nin biyografisi için bk. “Şeyhî, Molla-zâde Şeyh Süleymân Şeyhî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhi-mollazade-seyh-suleyman-seyhi