Hüdâyî’nin cem’ ve fark kavramlarına, sülûk âdâbına ve bazı itikadi meselelere dair eseri. Aziz Mahmud Hüdâyî’nin bu risaleyi, salikin orta bir yol tutarak cem' ve fark deryâlarında boğulmaması, ilhad ve ibahaya düşmemesi, dalâletle sırat-ı müstakimden uzaklaşmaması için yazdığı anlaşılmaktadır.

Manzum ve mensur nitelikteki eser 17 başlıktan oluşmaktadır. Mensur başlıklar âyet, kudsî hadis ve hadislerle teyid edilmiştir. Hz. Aişe, Hz. Ali, İbn Ömer, Enes bin Malik ve Ebu Hureyre gibi sahabilerden rivayet edilen hadislere, Hasan Basrî ve Ebu Süleyman Daranî gibi ilk sufilerin sözlerine yer verilmiştir. Bazı başlıklar, içeriği oluşturan manzumelerden daha uzundur. Konu başlıkları ve içerikleri şöyledir:

1. Besmele, Allah’a hamd, Allah’ın varlık ve birliğine deliller,

2. Hz. Peygamber’in (s.a.) insanlığın yaradılış sebebi, bütün hayırların başı, peygamberlerin önderi ve rehberi oluşu, ona ve ashabına salât u selam,

3. Matlau’r-risale, Hz. Peygamber’in doğumuyla insanlığa bahşedilen lütuflar, dünya hayatının geçici ve hayal âlemi oluşu,

4. Kad ce’alehâ Rabbî hakkan, Yusuf Sûresi’nde anlatılan Hz. Yusuf’un rüya yorumlama yeteneği, onun bu dünyayı bir rüya âlemi olarak görmesi, ölmeden Allah’ı tanımak, insanın marifetullaha ermek için yaratıldığı gerçeği, cihad-ı ekber/en büyük savaşın, kişinin nefsiyle yaptığı cihad oluşu, “la” makası ile dünya sevgisini gönülden kesmek gerektiği, salikin vuslata erdikten sonra gelecek nimetlere aldanmamasının tevhidin aslından olduğu,

5. Fî Beyâni merâtibi‘t-tevhîd, tevhid ehlinin mertebeleri, zikrin sırrına ermek isteyen kimsenin sırat-ı müstakîmi takip etmesi gerektiği, manevi zevklerin başlangıcının tevhid, azaba düşmenin temel sebebinin şirk olduğu, hafî/gizli şirkten kurtulanın cehennemden de kurtulacağı, hafî/gizli ve celî/açık her iki şirkten kurtulanın velilik makamına erişeceği,

6. Kıssa eş-Şeyh Ebi Yezîd el-Bistâmî, şirkin kötülüğü ve tevhidin yüceliği, Şeyh Bayezid Bistamî ve veliliğinin yücelikleri,

7. Ref‘u’l-hicâb ve ta‘lîmü’l-edeb, eserin ana teması olan cem’ ve fark, müridin cem’ halinde varlığını Hakk ile bilip kendinden geçmesi, fark ile tekrar normal hale dönmesi, kemale ermenin ancak bu iki vasfa ermekle mümkün olabileceği, her iki hâli birbirinden ayıran özelliğin tefrik zarureti,

8. Vallahu’l-Hâdî ve ‘aleyhi i’timadî, cem’ ve fark’ın anlam ve önemi, bu haldeki sâlikin hâl ve edebi, kemale ermiş insanın hasletinin edep olduğu, önceleri melek olan Şeytan’ın edebi terk ettiği için lanetlendiği, cennetten kovulduğu ve ancak edep ehlinin Rabbine yakın olabileceği,

9. Kıssa eş-Şeyh Ebî Sa‘îd me‘a’z-zâir, edebin önemi ve Şeyh Ebu Said’den edebe dair kıssa, 10. Kıssa eş-Şeyh Bâyezîd el-Bistâmî, övülen bir şahısla tanışmak için uzun yol kat eden Bayezid-i Bistamî’nin, o kimsenin kıble tarafına doğru tükürdüğünü görmesi üzerine onunla görüşmeden dönüp gitmesi,

11. Tahkîku'l-hak, kâmil bir insan için cem’ ve farkın gerekliliği, şirkin kötülüğü, tevhidin vazgeçilemeyecek tek kurtuluş yolu oluşu,

12. Fî Enne’n-nâse yuhşerûne yevme’l-kıyâmeti ‘alâ hasebi a’mâlihim, insanların kıyamet gününde amellerine göre haşr olunup hesaba çekileceği, inancı bozuk ve ameli kıt olanların Allah’ın rahmetinden uzak olacağı, bu yüzden öncelikle imanın sahih olması gerektiği,

13. Fî tafsîli'l-a‘mâl, amellerin zahir ve batın olmak üzere iki yönünün bulunuşu,

14. Vasıyyetü’s-selâtîn ve’l-mülûk, Sultanlara ve meliklere vasiyet/nasihatler, adaletin önemi ve dünya hayatının faniliği ve güvenilmemesi gerektiği,

15. Vasıyyetü'l-‘ulemâ, âlimlerin ilimleriyle mağrur olmamaları gerektiği,

16. Vasıyyetü'l-mürîdîn, müridlerde bulunması gereken hasletler ve bu konuda tavsiyeler,

17. Fi’d-duâ ve’l-münâcât, eser dua ve münâcâtla sona ermektedir.

Müellifin biyografisi için bk. “Hüdâyî, Azîz Mahmûd”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hudayi-aziz-mahmud