890/1485 tarihinde  Ali Şîr Nevâyî tarafından  yazılan manzum bir eser.

Eserin yazılış amacı, Hz. Ali’nin Nesrü’l-Le’âlî’ adlı eserde toplanmış olan hikmetli sözlerinin Çağatay Türkçesiyle dörtlükle hâlinde yazılması ve Arapça, Farsça bilmeyen Türklerin de bu sözleri okuyup yararlanabilmeleri, onlardan nasiplenmeleridir. Eserde bu durum şöyle ifade edilir: “Perişan gönle ve karışık benliğe Nesrü’l-Le’âlî’yi Türkçe ile süslemek arzusu çok vesvese verdi ve Moğol üslubunu ben de süsleyeyim davası onu çok tereddüde düşürdü. Ta ki zamanımızın yeni gelini süslü giysilerini o değerli taşlarla taçlandıracak ve böylece ondan Türk ulusuna da şefaat vermenin hazzı ve daha sayısız yarar gelmesi mümkün olacaktır.”

 Eserde, çeşitli konularla ilgili düşüncelerini aktardığı uzunca bir giriş bölümü vardır. Mensur olan giriş bölümünde yirmi sekiz dörtlük yer alır. Daha sonraki bölüm bütünüyle dörtlüklerden oluşur. Her dörtlüğün başında Hz. Ali’nin sözü Arapça olarak yazılmış ve o sözün anlamına uygun bir dörtlük söylenmiştir. Tanrı’ya hamt ve övgüyle başlayan eser, Hz. Peygamber’e ve dört halifeye, özellikle de Hz. Ali’ye bağlılık ifadeleri ve övgüyle devam eder. Tanrı’ya, Hz. Peygamber’e, dört halifeye övgü için birer de dörtlük yazılmıştır. Bu bölümde sık sık ayetlere göndermeler yapılır.

Girişte geleneğe uygun olarak devrin hakanına, yani yazarın dostu ve mektep arkadaşı olan Hüseyin Baykara’ya, özellikle adalet kavramına vurgu yapılmak suretiyle bir övgü de yer alır. Giriş bölümünde insanın diğer varlıklara göre farkı üzerinde durulmuş, konuşma melekesinin insanı diğer varlıklardan ayırdığına vurgu yapılmıştır. Sözün değeri üzerinde durulmuş ve üç çeşit söz olduğu belirtilip açıklanmıştır. Giriş kısmının sonunda çalışmanın nasıl yapıldığı açıklanmakta ve eserin adının Nazmü’l-Cevâhir konulduğu belirtilmektedir.

Eserde yer alan 265 dörtlükte, dost, dostluk, kardeşlik, konuşma, söz, sadaka, zekât, cömertlik, bağış, bilgi, bilgin, sabır, sabırsızlık, doğruluk, yalancılık, kulluk, ibadet, zalim, zulüm, mazlum, cimrilik, kibir, riya, akıl, dünyayı terk, dünya, ahiret, iyi ve kötü huy, hayat ve ölüm, yaşlılık, iman, şükür ve küfür, edep, iyilik yapmak, din, kanaat, haset, kıskançlık, mal sevgisi, öfke, güven, kadın, aç gözlülük, alçak gönüllülük, gönül, gönül zenginliği, çocuk ve çocuk yetiştirme, borç ve borç ödeme, ana-baba, Tanrı korkusu, tevekkül, güzellik ve çirkinlik, konuk, soyluluk-soysuzluk, nefis, vefa ve sözünde durma, zenginlik ve fakirlik, sevgi, övünme, Kur’an okuma, oruç, cahil, öğüt ve ayrılık, düşman, umut ve umutsuzluk, iyi amel, rızk, dedikodu, sövme, erdem, korkaklık, çok yeme, zaman, bela, günah ve günahkâr, saygı ve tevazu, emanet, sanat ve meslek, affetme, Tanrı’ya itaat, evliya, padişahlara yakın olma, huzur, geçim, süslenme, gurur, merak, iyi ve kötü kişi, namaz, dalalet, acı söz, para, nasip, kin ve kindar, zorluk, okuma, felek, insan, tatlı söz, dost meclisi, yalnızlık, sıkıntı  gibi konuların işlenmiştir. Dörtlüklerde özellikle dostluk ve kardeşlik (17 dörtlük), konuşma, az konuşma, sözün değeri gibi konular (16 dörtlük), zekât, sadaka ve yardım (11 dörtlük), bilgi ve bilgin (11 dörtlük), sabır (10 dörtlük), doğruluk ve doğru sözlülük (8 dörtlük) gibi konular üzerinde durulduğu görülür. Eserin hem giriş bölümünde, hem de Hz. Ali’nin sözlerinin çevirisi ya da bu sözlerden yazarın zihninde oluşan anlamları ifade etmek üzere yazılan dörtlüklerde ideal insanların oluşturduğu ideal bir topluma ulaşmanın amaçlandığı anlaşılmaktadır. Böyle değerlendirildiğinde Nazmü’l-Cevâhir, iyi insan ve iyi toplum amacına ulaşma düşüncesiyle yazılmış bir öğüt kitabı (pendname) sayılabilir. Nazmü’l-Cevâhir’in giriş bölümündeki mensur kısımlarda ağır bir dil kullanılmış, ancak girişteki dörtlükler nispeten anlaşılır bir dille yazılmış, eseri oluşturan asıl bölümdeki dörtlüklerde ise daha yalın bir dile başvurulmuştur. Eserin 1999 yılında Taşkent’te yayımlanan nüshasında 255 dörtlük,  İstanbul kütüphanelerindeki yazma nüshalarda ise 265 dörtlük vardır.

Eserin Türkiye kütüphanelerinde pek çok nüshası bilinmektedir. Süleymaniye ve Topkapı Kütüphanelerinde bulunan Nevâyî’nin bütün eserlerinin bir araya toplandığı külliyat nüshalarında Nazmü'l-Cevâhir de vardır. Ayrıca Topkapı ve Süleymaniye Kütüphaneleri dışında da eserin nüshaları bulunmaktadır.

Yazarın biyografisi için bk. "Alî Şîr Nevâî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai