Hayrullah Hayrî Efendi’nin kendi başından geçen bir aşk hikâyesini anlattığı eseri. Nakş-ı Hayâl, Hayrullah Efendi’nin sıkıntılı bir gecede uyku ile uyanıklık arasında gördüğü bir güzele gönlünü kaptırması, bu güzelin bir gözüküp bir kaybolması ve türlü vaatlerle Hayrullah Efendi’yi oyalaması ve ıstıraplar içinde bırakıp uzaklara gitmesi gibi konulardan oluşur. Hayrullah Efendi’nin hayatı etrafında teşekkül eden bu gönül macerası, eser boyunca farklı duygulara bürünerek devam eder.

Eserde, Hayrullah Efendi’ye ıstıraplardan kurtulması için yardımcı olan “pîr-i rûşen-zamîr” karakteri öne çıkmaktadır. Bu kişi, Hayrullah Efendi’ye çekmiş olduğu aşk acısının hüsrandan başka bir şey getirmeyeceğini ve bu sevdadan vazgeçmesinin en doğru yol olduğunu söyler. Devamında Hayrullah Efendi; kendi hayatı, ailesi ve özellikle babasıyla ilgili bilgilere yer verir. Bunların yanı sıra dönemin padişahları II. Mahmûd’un son yılları, Sultan Abdülmecid’in cülûsunun ilk aylarına rastlayan bazı gelişmeler ve olaylar da eserde kendine yer bulmuştur. Hayrullah Efendi’nin tıp tahsili için Paris’e gitme isteği, babasının bu isteği yerinde bulmayıp “pîr-i rûşen-zamîr” aracılığı ile buna engel olmaya çalışması, babasının gözden düşmesi ve daha sonra yine eski itibarına kavuşması eserde anlatılan diğer hususlardır. Bütün bu olaylar sonunda hikâyenin kahramanı, özlem duyduğu sevgilisinin dönüşü müjdesini alır ve vuslat zamanını bekler. Eserdeki son cümleler, hikâyenin yarım kaldığı izlenimini uyandırmaktadır.

Hayrullah Efendi, eserinde Hümâyunnâme gibi eski Şark hikâyelerinden alıntılara da yer vermiştir. Anlattıklarını çeşitli manzumelerle de süsleyen şairin değindiği sevgili; işve, cilve, istiğna ve âşığa cevr ü cefasıyla klasik Türk edebiyatı geleneğindeki sevgili tipiyle örtüşmektedir.

Nakş-ı Hayâl, 11 Recep 1255/20 Eylül 1839 tarihinde tamamlamıştır. Eserin müellif hattıyla yazılmış nüshası müsvedde hâlinde akrabası Sâhib Molla’dan gelen kitaplar arasında İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nu. TY 1265’te kayıtlıdır. 67 varaklık yazmanın 3b-29b varakları Nakş-i Hayâl’e ayrılmıştır. Yazmanın diğer varaklarında krokiler, plânlar, çiçek buketi çizimleri, imzalar, bazı hesap işlemleri bulunmaktadır. Esere dair henüz bir çalışma yapılmamıştır. Ömer Faruk Akün, bu durumu “… çok çetrefil bir yazı ile yazılmış olduğundan okunması pek güç olan eser metnini görenlerce sökülemediğinden şimdiye kadar el değmemiş halde kalmıştır”  ifadeleriyle dile getirmektedir (Akün 1998).

Yazarın biyografisi için bk. “Hayrî, Hayrullah Hayrî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hayri-hayrullah-hayri-efendi-mdbir