Türkçenin Anadolu sahasında kaleme alınmış ilk grameri.

Müyessiretü'l-Ulûm, Kâşgarlı Mahmud'un Divanû Lügati't-Türk'te yazmış olduğunu bildirdiği, ancak henüz bulunamamış Kitâbû Cevâhiri'n-Nahvi fi Lûgati't-Türk (Türk Dilleri Söz Dizimi Cevheri Kitabı) adlı grameri bir tarafa bırakılırsa, güncel veriler dâhilinde Türkçenin, Türkçe olarak kaleme alınmış ilk grameridir. Türkçenin Anadolu sahasında hazırlanmış ilk grameri olan Müyessiretü'l-Ulûm, aynı zamanda Ahmet Fevzi Efendi'nin 1267/1851'de tamamladığı Mikyâsü'l-Lisân Kıstâsü'l-Beyân başlıklı Türkçe gramerin yazılışına kadar bu alandaki tek gramer kitabı olma özelliğini de taşımaktadır (Erdem 2007: 195; Güngör 2016: 2).

Müyessiretü'l-Ulûm, Bergamalı Kadri (d.?-ö. 937/1530'dan sonra) tarafından, 937/1530 yılında Kanuni Sultan Süleyman'ın veziri İbrahim Paşa'ya sunulmak üzere hazırlanmıştır. Eserin müellifi olan Bergamalı Kadri'nin hayatı, ilmî şahsiyeti ve faaliyetleri hakkında tezkirelerde veya diğer tarihî kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bergamalı Kadri'nin bilinen tek eseri olan Müyessiretü'l-Ulûm'da, kendisiyle ilgili Bergama'dan İstanbul'a giderek 1530'da eserini dönemin veziri İbrahim Paşa'ya sunduğu dışında başka bir ayrıntı verilmemiştir (Bektaş 1992: 496).

Müyessiretü'l-Ulûm, yazıldığı dönemin geleneğine uygun bir şekilde Allah'a hamd ve Hz. Muhammed'e selam ile başlar. Giriş bölümünde, eserin sunulduğu Kanuni Sultan Süleyman'ın veziri İbrahim Paşa'ya methiyelerin yapıldığı bir kasideye, eserin telif tarihine (1530) ve yazılış sebebine (sebeb-i telif) yer verilmiştir. Bergamalı Kadri, eserin yazılış sebebini girişte "Asl-ı murâdum sultânum hazretlerine du'â ve senâdur; lâkin bu du'âya tavti'a içün diledüm ki 'acebe nesne ihtirâ' eyleyem ki kimse dahı bu meydâna at sıçratmamış ola." (Karabacak 2002: 5) ifadeleriyle İbrahim Paşa'ya dua ve övgü niteliğinde bir hediye sunmak şeklinde ifade eder. Bununla birlikte Bergamalı Kadri, daha önce kaleme alınmamış, orijinal türde bir eser ortaya koyarak hediyesinin ilgi çekici olmasını amaçladığını da belirtir. Bu ifadeler Müyessiretü'l-Ulûm'un Anadolu sahasındaki gramer türünde ilk eser olduğuna kanıt teşkil etmesi ve yazıldığı dönemde Türkçe gramer yazıcılığının çok rağbet görmeyen bir alan olduğunu göstermesi bakımından değerlidir. Bergamalı Kadri, mukaddimede Türkçe gramer hazırlamanın önemini ve gerekliliğini de izah etmiştir. Türkçe gramer kurallarını açık ve net bir şekilde belirten eserle Türkçe konuşurların kolay ve hızlı bir şekilde kendi dillerinin gramer hususiyetlerine hâkim olmaları ve böylece diğer dillerle karşılaştırmalarda bulunarak farklı dilleri (Arapça ve Farsça) daha kolay ve etkin bir şekilde öğrenebilmeleri amaçlanmaktadır (Karabacak 2002: 5-6). Türkçe gramer kurallarının özelliklerini kavrayarak Arapça ve Farsça gibi dillerin öğrenilmesini kolaylaştırması, bununla da söz konusu dillerde ortaya koyulan ilmî çalışmalara ulaşılmasını sağlaması bakımından esere "ilimleri kolaylaştıran/basitleştiren (risale/eser)" anlamına gelen Müyessiretü'l-Ulûm başlık olarak seçilmiştir.

Türkçenin gramer yapısı ve dil örnekleri, Müyessiretü'l-Ulûm'da Arap gramerciliği kural ve terimleri doğrultusunda ele alınmıştır. Başka bir deyişle, Arap gramerciliği örnek alınarak Türkçenin gramer yapısı Arapça gramer kural ve terimlerine, yazım hususlarına uyarlanarak verilmiştir. Bergamalı Kadri, konu başlıklarını kısa ve öz bir şekilde ifade eder; gramer kurallarını kısaca tanımlayarak bunların işlevlerine değinir. Konunun somutlaştırılması için birkaç kelime veya kısa cümleler şeklinde örnekler verilir. Eserde, gerek duyulan noktalarda Türkçe gramer kuralları Arapçanınkilerle karşılaştırılarak konu açıklanır.

Bergamalı Kadri, Müyessiretü'l-Ulûm'da gramer konularını fasl "fasıl, bölüm" olarak ifade ettiği 22 alt başlıkta ele almıştır. Belirtilen, sistematik bir sınıflandırma olmamakla birlikte eser, fiil ve isimler olmak üzere iki ana bölüm çerçevesinde şekillenmektedir. Müyessiretü'l-Ulûm'un ilk başlığında kelimenin tanımı ve tarifi yapılır. Kelimeler, Arap gramerciliğindeki gibi; isim, fiil ve harf (bağlaç, edat gibi işlevsel kelime) olmak üzere üçe ayrılır (Karabacak 2002: 7). İlk ana bölümde fiil konusu işlenir. Bergamalı Kadri, Türkçede fiillerin zamanını geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman şeklinde üçlü bir sınıflandırmayla değerlendirir. Eserde Türkçe "bilmek" fiili üzerinden fiil zaman ve kiplerinin olumlu, olumsuz, etken ve edilgen şekilleri tüm şahıslarda ayrı ayrı çekimlenerek gösterilir. Müyessiretü'l-Ulûm'da geçmiş zaman olarak sadece görülen geçmiş zaman (-DI) işlenmektedir. Şimdiki zaman başlığı altında ele alınan yapı ise güncel gramerdeki geniş zamandır. Birleşik zamanlardan şimdiki zamanın hikâye birleşik zamanı terimiyle geniş zamanın rivayet birleşik zamanı ele alınmaktadır. Fiil kiplerinden sadece emir kipi işlenir. Bununla birlikte gelecek zamanın pekiştirilmesi gibi zarflarla yapılan pekiştirmelere de değinilmektedir. Fiil bölümünde ayrı bir başlık altında Türkçe fiillerdeki şahıslar incelenir. Her ne kadar eserde Arap gramerciliği yöntem ve terimleri kullanılsa da iki dilin karşılaştırılarak Türkçenin kendine özgü şahıs yapısının ortaya koyulması dikkate değerdir. Zaman, kip ve şahıs konularından sonra fiillerin ele alındığı bölümde, fiil kökenli kelimelerle kurulan zaman, mekân, alet gruplarının etken ve edilgen yapılı şekilleri üzerinde durulur. İşlevsel bakış açısını yansıtan bir anlayışla fiil kökenli kelimelerdeki küçültme ve üstünlük, tekrar ve durum zarflarının etken ve edilgen fiillerle kullanılışı bu bölümde işlenen konular arasında yer almaktadır.

Müyessiretü'l-Ulûm'un ikinci ana bölümünde isimler işlenir. Söz konusu bölümde, ayrı alt başlıklar hâlinde cins ve özel, belirli ve belirsiz isimler, sayı isimleri ele alınan ilk konulardır. İsim kategorisinde değerlendirilen zamirler, zarflar, ünlemler; edat, bağlaç gibi işlevsel kelimeler, soru anlamı taşıyan kelime ve ekler bu bölümün diğer alt başlıklarını oluşturmaktadır. Müyessiretü'l-Ulûm'da isim çekim eklerinin sadece bazıları ayrı başlıklar altında incelenir. Hâl ekleri için eserde ayrı başlıklar bulunmaz; bunlar, örnek kelimelerde kullanıldıkları yerlerde veya isme kattıkları işlevlerle ilgili bahisler geçtiğinde açıklanır. İyelik ekleri, çokluk eki ve ilgi eki gibi bazı çekim ekleri ise müstakil başlıklarda değerlendirilmektedir. Söz dizimiyle ilgili konular da bu bölümde verilir. İsim tamlamaları ve bunların yapılışı, cümlenin tanımı ve özne, belirtili nesne, zarf tümleci, yüklem gibi cümlenin ögeleri de örnekler çerçevesinde açıklanır. Bergamalı Kadri, Türkçede cümle türlerini isim, fiil, zarf ve şart cümlesi şeklinde sınıflandırarak ele almaktadır.

Gramer konularının ayrı alt başlıklar hâlinde izahından sonra, verilen bilgilerin uygulamasına yönelik bir kısım ayrılmıştır. Burada Hayalî'nin bir gazeli alınarak metinde geçen bütün kelimeler tek tek hem Türkçe gramer kuralları ve hususları hem de edebî sanatlar bakımından incelenmiştir. Daha önceki kısımlarda açıklanmayan bazı kural ve hususlara bu uygulama ve analiz sırasında değinilmiştir.

Müyessiretü'l-Ulûm'un bilinen tek nüshası Bursalı Mehmed Tahir tarafından tespit edilmiştir. Bu nüshanın fotoğrafları Maarif Nezareti tarafından çekilmiş; Fuad Köprülü ve Rıfat Bilge tarafından nüshanın kopyaları çıkarılmıştır (Kaçar 2018: 257). Ancak Bursalı Mehmed Tahir'de bulunan tek nüsha sonradan kaybolur. Eser üzerine yapılan metin çalışmaları (Atalay 1946, Karabacak 2002) nüshadan değil, eldeki fotoğraflardan hareketle hazırlanmıştır. Müyessiretü'l-Ulûm'un kayıp nüshası, 2018 yılında Mücahit Kaçar tarafından Almanya Berlin Devlet Kütüphanesi'nde bulundu. Ms. Or. Oct. 2056 katalog numarasıyla kayıtlı nüshanın dijital görüntüleri henüz yapılmamıştır (Kaçar 2018: 259). Her sayfada 12 satır bulunan toplam 182 sayfa uzunluğundaki nüshanın birinci bölümü 974/1567, ikinci bölümü ise 976/1568'de istinsah edilmiştir (Bektaş 1992: 496). Yer yer yazı karakterinde değişiklikler tespit edilen nüshanın iki farklı müstensih tarafından istinsah edildiği düşünülmektedir (Karabacak 2002: vii). Fuad Köprülü tarafından kopya edilen nüsha ise günümüzde Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi Türkçe Yazmaları 802/1 numarada bulunmaktadır. Kavâid-i Türkî ismiyle kaydedilmiş bu nüsha, toplam 48 sayfadan oluşur (Kaçar 2018: 258).

Müyessiretü'l-Ulûm, ilk defa 1912'de Kâzım Nâmi Duru tarafından Türk Yurdu dergisinde yayımlanan bir makaleyle bilim dünyasına tanıtılır. Kâzım Nâmi, bu tanıtımı Bursalı Mehmed Tahir'in ortaya çıkardığı nüshaya dayanarak yapmıştır. Daha sonra Bursalı Mehmed Tahir (1914) ve Fuad Köprülü (1933) eserin özelliklerini ve önemini belirten değerlendirmelerde bulunurlar (Karabacak 2002: viii). Eser üzerine ilk kapsamlı çalışma ise Besim Atalay'a aittir. Atalay (1946), eserin çeviri yazılı metnini ortaya koyarak tıpkıbasımı ve terimler sözlüğüyle birlikte yayımlamıştır. Çeşitli açılardan hataları ve eksiklikleri bulunan söz konusu çalışma, 2002'de Esra Karabacak tarafından tekrar ele alınır. Karabacak (2002); eseri değerlendirdiği bir girişin ardından Müyessiretü'l-Ulûm'un çeviri yazısı, terimler dizini ve sözlüğüyle birlikte tıpkıbasımını hazırlamıştır. Uğur Avşar da (1996) modern Türkçe gramer anlayışıyla Bergamalı Kadri'nin gramer anlayışını karşılaştırdığı, benzeşen ve farklılaşan yönleriyle iki anlayışı değerlendirdiği bir tez hazırlamıştır. Eser üzerine makale hacminde inceleme çalışmaları da bulunmaktadır. Güner (2003), Topuzkanamış (2011), Ertürk (2015), Karabacak (1997), Gülsevin (1990) gibi çalışmalarda Müyessiretü'l-Ulûm'da yer alan gramer terim ve hususları, modern Türk gramerciliği açısından analiz edilmiş ve değerlendirilmiştir.

Müyessiretü'l-Ulûm Anadolu sahasında, Batı Türkçesiyle yazılmış ilk gramer kitabı ve 16. yüzyıl Türkçesinin özelliklerini içeren doğrudan bir kaynak olması bakımından oldukça değerli bir eserdir. Türkçe gramer yazıcılığının 19. yüzyılda yaygınlaşmaya başladığı göz önünde bulundurulursa, Müyessiretü'l-Ulûm'un özgünlüğü ve uzun bir müddet türündeki tek eser olmasından kaynaklanan önemi daha net bir şekilde değerlendirilebilir.