Nev‘î-zâde Atâyî’nin makame türündeki mensur eseri. Türk edebiyatında çokça örneği bulunan münazara türünde yazıldığı hem içeriğinden hem de başlığından anlaşılan bu eserin aynı zamanda makâme türüne de girdiği söylenebilir. Genellikle Arap edebiyatına özgü kalmış bir tür olan makâme, fesahat ve belâgatiyle insanları etkileyerek maddi kazanç elde etmeye çalışan bir kahramanın çeşitli kılıklarda, farklı yerlerde başından geçenlerin hayali bir ravinin dilinden anlatıldığı, edebî sanatlarla ve manzum iktibaslarla dolu, secili nesirle yazılmış hikâye külliyatlarına denir (Drory 1998: 507). Nev‘î-zâde’nin eserine münazara başlığı koymasını ise Türk edebiyatında bu türün yaygın olarak bilinmesine karşın, makâme türünün yerleşik olmamasına bağlamak mümkündür. Bu haliyle söz konusu eser, Türk edebiyatında bilinen tek telif makâmedir ve bir külliyat içinde bulunmayıp tek kaldığı için de makâme türünün Türkçe bir örneğini yazma denemesi olarak değerlendirilebilir (Tercüme makâmeler için bkz. Benli 2021b: 11-12 ve Kurt 2021: 23-47).

Eserin konusu, Arap yazarlardan Hemedânî’nin Şâmiyye, Harîrî’nin Tebriziyye ve İranlı yazarlardan Hamîdî’nin Hükûmet-i Zevceyn adlı makâmelerinin konusu ile aynıdır (Benli 2021b: 27). Makâmelerin klasik girişi olan isnad cümlesiyle başlayan eserin ravisi Mirdâs-ı Hemedânî isimli bir karakterdir. Yaptığı seyahat sırasında Sâr şehrinde konaklayıp oranın kadısıyla arkadaş olduğunu ve bir gün mahkemede onun yanında bulunduğunu belirten Mirdâs, şahit olduğu dikkate değer bir davayı anlatır. Bir karı-koca boşanma talebiyle kadıya müracaat ederler, fakat asıl amaçları boşanmak değil, eşsiz fesahat ve belâgatleriyle kadıyı etkileyerek ondan bir şekilde maddi menfaat sağlamaktır. Pek tabii kadı ve yanındakiler bu gizli niyetten habersizdir. Taraflardan kadının kendisini övmesi, eşini eleştirmesi ve boşanma isteğini dile getirmesi ile başlayan diyalog, kadı’nın kocaya cevabını sorması, kocanın da aynı şekilde kendini övüp eşini eleştirmesi ile devam eder ve bu döngü bir iki kez daha tekrar eder.

Kadının kocasından şikâyetleri parasızlığı, başkalarının peşinden koşması, kendisiyle ilgilenmemesi ve cinsellik konusunda yaşadığı hoşnutsuzluk ekseninde ilerlerken; kocanın karısından şikâyetleri ise kadının genel olarak kötü huylu olması ve çocuk doğurmamış olması üzerinde yoğunlaşır. Kadın kendisini güzelliği, namusluluğu ve asilliği ile överken, kocası da kendisini yakışıklılığıyla, bilgili ve yetenekli olmasıyla över (Benli 2021b: 30-33). Etkileyici bir üslûpla konuşan bu karı-kocaya kadı ve mahkemede hazır bulunan diğer kişiler hayran kalırlar. En sonunda kadı, onları barıştırır ve hazırladığı bir kese dinar, bir bohça elbise ve bir sarığı vererek ikisi için dua eder. Hediyeleri alarak amaçlarına ulaşan karı-koca mahkemeyi hızlıca terk ederler ve hikâye böylece son bulur.

Eser, ilk olarak Şeyma Benli tarafından tanıtılmış (2019: 102-106 ve 2021a: 339-343), aynı yazar tarafından transkripsiyonlu metni, modern Türkçeye ve İngilizceye çevirisi, tıpkıbasımı, Arapça ve Farsça benzerleriyle mukayesesi ve genel bir değerlendirmesi ile birlikte kitap olarak neşredilmiştir (2021b).

Şairin biyografisi için bk. "Atâyî, Nev‘î-zâde". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atai-nevizade