Nev’î’nin alegorik mesnevisi. Tûtî ve karganın şahsında ruh ve nefsin karşılaştırıldığı bu ilginç eserin iki nüshası bulunmaktadır. İlki Süleymaniye Kütüphanesi Nafiz Paşa 1028 numarada kayıtlı olan bir risaleler mecmuasının içerisindedir. Eserin Hikmet İlaydın Nüshası olarak tanımlanan diğer nüshası ise Prof. Dr. Abdülkadir Gürer’in şahsi kitaplığındadır (Gürer 2005: 92). Staatsbibliotek Yazmalar Kataloğu'nda Nev’î’ye isnat edilmiş aynı adlı başka bir esere rastlayan Gürer, bu eserin Nev’î’nin mesnevisiyle aynı adı taşıyan mensur bir eser olup Şerif Ali Çelebi tarafından 1005/1596-97’de Farsçadan tercüme edildiğini tespit etmiştir (Gürer 2005: 90). Gürer, Nev’î’nin mesnevisi ile bu mensur eser arasında büyük bir benzerlik bulunduğunu ifade ederek her iki eserin de henüz tespit edilemeyen Farsça bir eserin tercümeleri olduğunu söylemiştir (Gürer 2005: 91).

Mesnevi, İlaydın nüshasının sonuna yazılan te’lif tarihine göre 996/1558-59’da yazılmıştır (Gürer 2005: 92). 23 bölüm ve 441 beyitten oluşan eser hecez bahrinin mef’ûlü mefâ’lün fe’ûlün vezniyle yazılmıştır. Nev’î eserini kimseye sunmamış, bu tercihini de hatime kısmında “El nâmına kılmadum ben anı/ Besdür ana nâm ile nişânı” (Gürer 2005: 133) beytiyle ifade etmiştir.

Tahir Olgun, Nev’î’nin bu eseri arkadaşı Bâkî’ye latife amaçlı yazdığını söylemiştir. Rivayete göre Kanûnî, esmer ve sivri burunlu bir zat olması sebebiyle “Karga Bâkî” diye tanınan şaire “Tûtî” isimli bir cariyesini vermiş, şairin bu durumdan hoşnut olmaması ise latife konusu edilmiştir (Olgun 1937:11). Aynı rivayet İlaydın nüshasının başına El-hakîr Abdülbâkî imzasıyla not düşen kişi tarafından da anılmış, aralarında rekabet olan Nev’î’nin tûtî, Bâkî’nin ise zâğ olduğu iddia edilmiştir (Gürer 2005: 92).

Münâzara-i Tûtî vü Zâğ, tevhid ve na’t konulu 20 beyitlik kısa bir girişle başlamaktadır. Şair bu girişte mesnevinin ana kahramanları dışında kebûter, hümâ, şehbâz, bülbül gibi kuşları da anmış, ayrıca doğanın renklerine (tûtî) karşı gecenin siyahlığından (zağ) bahsederek okuyucuyu asıl konuya hazırlamıştır. Girişin ardından Âgâz-ı Kitâb başlığıyla asıl konuya geçilmiştir. Tûtînin zağa, ondan üstün olduğunu söylemesiyle başlayan mesnevi ruh ve nefis ile ilgili konuların tartışılması şeklinde devam etmiştir. Eserin sonunda rûhun üstünlüğü ispatlansa da makbul olanın ruh ve nefsin birlikteliği olduğu sonucuna varılmıştır.

Mesnevi, tasavvufun ruh-nefis çatışması gibi felsefik bir konusunu, tûtî-zağ tartışması şeklinde somutlaştırıp anlaşılır hale getirmesi bakımından oldukça dikkat çekicidir.

Abdülkadir Gürer eserin iki nüshasını karşılaştırarak hazırladığı metni kısa bir incelemeyle birlikte yayımlamıştır (Gürer 2005). Hakan Taş ve Ömer Zülfe (2007) ise birlikte hazırladıkları çalışmada eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan nüshasının tanıtımını yapmış ve eserin metnini yayımlamışlardır. Ayrıca araştırmacıların bu çalışması Kültür ve Turizm Bakanlığı ağ sayfasında elektronik kitap olarak da yayınlanmıştır.

Şairin biyografisi için bk. “Nev’î, Yahyâ”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nevi-yahya