Ali Şir Nevâyî (d. 844/1441 - ö. 906/1501) tarafından yazılmış mensur bir eserş

Eserin yazıldığı tarih tam olarak bilinmiyor. Suyima Ganiyeva bu eserin Nevâyî’nin ömrünün sonlarında yazdığı eserlerden biri olduğunu belirtir.

Münacat, Tanrı’ya yakarış amacıyla yazılan mensur ve manzum metinler için kullanılan bir adlandırmadır. Nevâyî’nin başka bazı eserlerinde de yazdığı münacatlar vardır. Mesela Hayretü’l-Ebrâr mesnevisinin başlangıcında dört ayrı münacat yer alır, ancak bu mensur münacat ayrı bir eserdir ve araştırmacılara göre Çağatay nesrinin en güzel örneklerinden biri, Nevâyî eserleri içerisinde de dil ve üslup bakımından en kusursuz olanıdır.

Metin, arka arkaya sıralanan kafiyeli cümlelerle âdeta bir mensur şiir görünümündedir. Eserde Nevâyî’nin Tanrı’ya yakarışta kullandığı son derece samimi üslup ilk bakışta dikkati çeker. Eserin başlangıcında Allah’ın yüceliğinin, esirgeyicilik ve bağışlayıcılığının insanda uyandırdığı saygı, onun yaratıcılık vasfı, çeşitli sıfatlarının yansımaları, yaratılmışların var olmalarından dolayı onu övmekle meşgul oldukları zikredilir. Yazar, Tanrı’nın her bir sıfatının yeryüzüne ve insana yansımasının sonuçlarıyla ilgili düşünce ve değerlendirmesini ayetlerle ve bazı olayları tanık göstermek suretiyle ifade eder. Bu bölümün sonunda insanoğlunun Tanrı’yı ve onun gücünü idrak etmekteki âcizliği, bunu ifade etmekteki yeteneksizliği dile getirilir.

Giriş bölümünden sonra Hz. Peygamber’e söylenmiş bir naat yer alır ve burada Hz. Muhammet’in diğer peygamberlere göre farkı belirtilip miraç olayı söz konusu edildikten sonra yeni bir münacata geçilir. Bu münacatta ise Tanrı’nın ve kulun belirgin özellikleri sıralanır. Buna göre Tanrı, cömertlerin en cömerdi, kul ise günahkârdır. Tanrı, esirgeyen ve bağışlayan; kul ise kötü huyludur... Bu münacatta olan biten her şeyin ancak Tanrı’nın takdiriyle olabileceği, onun isteği dışında hiçbir şeyin olmasının mümkün olmadığı üzerinde de durulur: “İlahî, Âdem, hilafet tahtının sahibi kendisi mi oldu! Senin takdirin olmadan şeytan muhalefetinin sözü mü olur! İlahi, fısk ile fücuru, hem zühdü ve hem de takvayı veren sensin, bütün bunların töhmetini bir âcize yüklemenin ne anlamı var!” cümlelerindekine benzeyen karşılaştırmalardan sonra her şeye gücü yeten Tanrı’dan başa gelen sıkıntılara ve dünya hayatının kişi için doğuracağı sorunlara karşı yardım istenir ve ona sığınılır. “Ameller niyetlere göredir.” hadisine yönelik olduğu anlaşılan “İlahi, mizacım eğri olsa da niyetim doğrudur, bundan dolayı korkularım vardır, ancak umudum bire yüzdür. İlahi, yaptıklarıma bakarsam utancım beni öldürür, ancak senin keremini düşündüğümde ise umut, gövdeme can verir.” ifadeleriyle hem iyi niyet üzerinde durulur, hem de İslam’ın insanlara sürekli telkin ettiği Tanrı’dan umut kesilmemesi gerekliliği vurgulanır.

İbadet ve ibadette riya da münacatta üzerinde durulan hususlardandır. “İlahi, namazı kimseler olmayınca kılmıyorum, gösteriştir ve o namaz için hırka ve örtü kendini süslemektir. İlahi, o gösteriş ve süslenmeden gönlümü uzak tut ve bu tür şeytan giysilerinden yüzümü temizle. İlahi, taat için yardım edeceksen riyadan koru ve ibadet için yol göstereceksen hatadan koru.” Bu sözler, samimi bir Müslümanın gönlünü Tanrı’ya açması olarak değerlendirilebilir.

Yazar, münacatını gönlünün Tanrı düşüncesiyle avutulması, gözünün pişmanlık gözyaşlarıyla aydınlanması, dilinin nimetler için şükredici olması, kaleminin Tanrı’ya hamdı yazıcı olması, yazdıklarının insanların gönlünde kabul görmesi gibi isteklerle dua ederek ve Tanrı’ya sığınarak bitirir.

Eserin Süleymaniye Fatih 4056 ve Topkapı Revan 808 numaralarla kayıtlı külliyat nüshaları dışında da çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunmaktadır. Eser, 1991 yılında Taşkent’te Suyima Ganiyeva tarafından Özbek Kiril harfleriyle ve aynı çalışma içerisinde hattat Seyfiddin Refiiddin hattıyla Arap harfli olarak yayımlanmıştır.

Yazarın biyografisi için bk. "Alî Şîr Nevâî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ali-sir-nevai